Министерство Просвещения Российской Федерации
Министерство образования и науки Республики Башкортостан
Отдел образования Администрации МР Зианчуринский район
МОБУ СОШ с.Абзаново
РАССМОТРЕНО
СОГЛАСОВАНО
УТВЕРЖДЕНО
Руководитель ШМО
начальных классов
Заместитель директора по
УВР
Директор МОБУ СОШ
с.Абзаново
________________________
________________________
________________________
Бикбулатова Г.А.
Протокол № 1 от « 31 »августа
2023 г.
Валиева З.С.
Булатасова С.А.
« 31 » августа 2023 г.
Приказ № 144 от « 31 » августа
2023 г.
Рабочая программа
по литературному чтению на родном языке для 1-4 классов
учителя начальных классов
Карабаевой Ямили Галимовны
на 2023-2027 годы
с.Абзаново, 2023 г.
2
АҢЛАТМА ЯҘЫУ
Башланғыс дҿйҿм белем биреҥҙең 1-4 кластары ҿсҿн «Туған (башҡорт)
телендҽ ҽҙҽби уҡыу» уҡыу предметының
ҿлгҿ эш программаһы (артабан –
Программа) һҽр уҡыу йылына предметтың йҿкмҽткеһен, уҡытыуҙыңтҿп методик
стратегияларын, «Туған (башҡорт) телендҽ ҽҙҽби уҡыу» уҡыу предметы
алымдары аша уҡыусыларҙы тҽрбиҽлҽҥ юлдарын билдҽлҽй.
Программаныэ норматив базаһы:
– Рҽсҽй Федерацияһының конституцияһы;
– «РҽсҽйФедерацияһындамҽғарифтураһында» Федераль законы(29.12.2012,
№273-ФЗ);
– «Рҽсҽй халыҡтары телдҽре тураһында» Рҽсҽй Федерацияһы законы
(ҥҙгҽреш һҽм ҿҫтҽлмҽлҽр менҽн) (25.10.1991 №1807-1);
– Башланғыс дҿйҿм белем биреҥҙең Федераль дҽҥлҽт белем биреҥ
стандарттары
(Рҽсҽй
Федерацияһының
мҽғариф
министрлығы
тарафынан
31.05.2021 раҫланған, № 286);
– Башланғыс дҿйҿм белем биреҥҙең
ҿлгҿ тҿп белем биреҥ программалары
(дҿйҿм белем биреҥ буйынса федераль уҡытыу-методик берлҽшмҽһе ҡарары
менҽн раҫланған, протокол № 1/22 18.03.2022);
– Ҿлгҿ тҽрбиҽ программалары(дҿйҿм белем биреҥ буйынса федераль
уҡытыу-методик берлҽшмҽһе ҡарары менҽн раҫланған, протокол № 3/22
23.06.2022).
Программа нигеҙендҽ федераль дҽҥлҽт белем биреҥ стандарттарының
методологияһын тҽшкил иткҽн системалы эшмҽкҽрлек ҡарашы ята.
Программа Башҡортостан Республикаһының һҽм Рҽсҽй Федерацияһының
башланғыс дҿйҿм белем туған (башҡорт) телендҽ алып барылған мҽғариф
ойошмалары ҿсҿн эшлҽнде, ул шулай уҡ «Туған тел һҽм туған телдҽ ҽҙҽби уҡыу»
предмет ҿлкҽһен алып барған уҡытыусыларға методик ярҙам кҥрһҽтеҥгҽ лҽ
йҥнҽлтелгҽн.
3
Программа йҿкмҽткеһе системалы эшмҽкҽрлекпринцибына ярашлы тҿҙҿлгҽн
һҽм федераль дҽҥлҽт белем биреҥ стандарттарының «Туған телдҽ ҽҙҽби
уҡыу»предмет ҿлкҽһенҽ ҡаралған башланғыс дҿйҿм белем биреҥ программын
ҥҙлҽтереҥ һҿҙҿмтҽлҽренҽ ирешеҥгҽ йҥнҽлтелгҽн.
Программа башҡорт телендҽ аралашҡан һҽм ҥҙ телен белгҽн уҡыусылар ҿсҿн
тҿҙҿлгҽн. Дҽреслек һҽм эш программаһын тҿҙҿҥсе авторҙар уҡыу материалының
кҥлҽмен һҽм йҿкмҽткһен киңҽйтҽ, балаларҙы ҥҫтереҥ һҽи тҽрбиҽлҽҥгҽ булышлыҡ
иткҽн эш тҿрҙҽрен тҽҡдим итҽ ала.
Эш программаһын тормошҡа ашырыуҙа белем биреҥ ойошмаһы һҽр тҿрлҿ
белем биреҥ технологияларын, электрон уҡытыу сараларын, дистанцион уҡытыу
ресурстарын ҡулланыу хоҡуғына эйҽ. Шулай уҡ Программаны ҥҙлҽштереҥҙҽ
модуль принцибы ла ҡулланылырға мҿмкин.
Уҡыусыларҙың белемгҽ ихтыяжын һҽм ҡыҙыҡһыныҥҙарын ҡҽнҽғҽтлҽндереҥ
маҡсатында ҥҙлҽштерелҽ торған программа сиктҽрендҽ мҽғариф ойошмаларының
локаль акттарында ҡаралған тҽртиптҽ индивидуаль уҡыу, шул иҫҽптҽн
тиҙлҽтелгҽн уҡытыу пландары эшлҽнеҥ мҿмкинлеге лҽ кҥҙ уңында тотола.
Программа йҿкмҽткеһе дҽрестҽн тыш эшмҽкҽрлектҽ лҽ тормошҡа ашырыла
ала: предмет аҙналыҡтары, экскурсиялар, мҽктҽп кимҽлендҽге тематик саралар,
конкурстар һ.б.
«Туған (башҡорт) телендҽ ҽҙҽби уҡыу» уҡыу предметына дҿйҿм
характеристика
Туған ҽҙҽбиҽт – тормошто танып-белеҥҙең ҥҙенсҽлекле ысулы, тҿп миллимҽҙҽни ҡиммҽт һҽм донъя мҽҙҽниҽте кҥренеше, ҽхлаҡ һҽм традицияларҙы һаҡлау
һҽм тапшырыу сараһы.
Туған (башҡорт) телендҽ ҽҙҽби уҡыу – башланғыс класс уҡыусыларын
ҽҙерлҽҥ системаһында мҿһим предметтарҙың береһе, сҿнки ул уҡыусыларҙың
донъяны позитив һҽм тулайым ҡабул итеҥенҽ, ҽхлаҡ һҽм яуаплы ҥҙаңтҽрбиҽлҽҥгҽ
булышлыҡ итҽ.
Шулай уҡ предмет саралары ярҙамында уҡыусыларҙың функциональ
грамоталылығы формалаша. Туған (башҡорт) телендҽ ҽҙҽби уҡыу курсын
4
уңышлы ҥҙлҽштереҥ, туған тел, рус теле һҽм рус телендҽ ҽҙҽби уҡыу менҽн
предме-ара бҽйлҽнешен һҽм шулай уҡ «Туған (башҡорт) ҽҙҽбиҽте (5-9-сы
кластар)»дисциплинаһы менҽн бҽйлҽнеште иҫҽпкҽ алып, башланғыс белем
биреҥҙҽге башҡа предметтарҙы һҿҙҿмтҽле ҿйрҽнеҥгҽ булышлыҡ итҽ.
Башланғыс белем биреҥ кимҽлендҽ туған ҽҙҽбиҽтте ҿйрҽнеҥдинамик
уҡыуҙың дҿйҿм уҡыу кҥнекмҽһен һҽм текст, мҽғлҥмҽт менҽн эшлҽй белеҥ һҽлҽтен
формалаштыра, шулай уҡыусының кҥҙҽтҽ, сағыштыра, анализлай, эҙлҽнеҥ эштҽре
процесында уҡыу материалын дҿйҿмлҽштерҽ белеҥҙҽрендҽ сағылыш тапҡан
психик функцияларын (телмҽр, фекерлҽҥ, хҽтер, иғтибар һ.б.) ҥҫтерҽ.
«Туған
(башҡорт) теленҽн
ҽҙҽби уҡыу» курсы
нигеҙендҽ башҡорт
ҽҙҽбиҽтенең милли мҽҙҽниҽттҽр ҿсҿн берҙҽм ҡиммҽттҽр системаһы коды булыу
идеяһы ята. Ҽҙҽбиҽт ул ҡиммҽттҽрҙе һаҡлау ғына тҥгел, ҥҫеп килеҥсе быуынға
тапшырыу, бала аңында бҿгҿнгҿ менҽн килҽсҽкте бҽйлҽп тороусы сара ла булып
тора.
Уҡыу предметы йҿкмҽткеһенҽ башҡорт теленҽ тҽржемҽ ителгҽн Рҽсҽй һҽм
сит ил ҽҙҽбиҽте индерелгҽн. Улар араһында рус классиктары А.С.Пушкин,
Л.Н.Толстой, А.П.Чехов, Н.А.Некрасов һҽм билдҽле балалар яҙыусылары
В.А.Осеева, В.В.Бианки ҽҫҽрҙҽре айырым урын алып тора.
Бынан тыш «Туған (башҡорт) телендҽ ҽҙҽби уҡыу» ҿлгҿ программаһының
материалы уҡыусыларҙы донъя фольклоры (украин, татар, дағыстан, рус, һинд,
япон, халыҡ ҽкиҽттҽре); рус ҽҙҽбиҽте ҽҫҽрҙҽре (М.Пришвин, С.Михалков,
П.Синявский, В.Маяковсский һ.б); сит ил ҽҙҽбиҽте ҽҫҽрҙҽре (Э.Хемингуэй,
О.Уайльд, бер туған Гриммдар, Ш.Перро һ.б.) менҽн таныштырыуға йҥнҽлтелгҽн.
Ҥрҙҽ һанап ҥтелгҽн текстар балаларға гражданлыҡ, патриотик, ҽхлаҡ, хеҙмҽт,
экологик тҽрбиҽ биреҥҙе маҡсат итеп ҡуя, ҽҙҽбиҽтте милли һҽм донъяуи мҽҙҽни
кҥренеш итеп кҥҙалларға мҿмкинлек бирҽ.
«Туған (башҡорт) телендҽ ҽҙҽби уҡыу» уҡыу предметының маҡсаты һҽм
бурыстары
«Туған (башҡорт) телендҽ ҽҙҽби уҡыу» уҡыу предметының маҡсаты –
башҡорт телендҽ дҿрҿҫ, аңлы, йҥгерек һҽм тасуири уҡырға ҿйрҽтеҥ;
5
телмҽр
эшмҽкҽрлеген
ҥҫтереҥ;
ҽхлаҡ
нормаларын
формалаштырыу
һҽм
туған
мҽҙҽниҽтебеҙҙың мҿһим ҿлҿшҿ булған ҽҙҽбиҽткҽ ҥҙенсҽлекле ҡараш тҽрбиҽлҽҥ.
«Туған (башҡорт) телендҽ ҽҙҽби уҡыу» уҡыу предметының бурыстары:
– ҽҙҽби уҡыу материалы аша танып белеҥ һҽлҽтлектҽрен һҽм тҿрлҿ
текстарҙың йҿкмҽткеһен һҽм ҥҙенсҽлектҽрн аңлау, баһалау, анализлау;
– тарихи-мҽҙҽни, ҽхлаҡ, эстетик ҡиммҽттҽр сығанағы булған ҽҙҽбиҽткҽ
ҡыҙыҡһыныу уятыу;
– башҡорт ҽҙҽбиҽте ҽҫҽрҙҽрен ҿйрҽнеҥ нигеҙендҽ туған (башҡорт) теленең
ҽҙҽби-эстетик мҿмкинлектҽре тураһында белемдҽрен тулыландырыу;
– телмҽр эшмҽкҽрлегенең бҿтҽ тҿрҙҽрен дҽ ҥҫтереҥ, уҡылған ҽҫҽрҙҽр темаһы
буйынса телдҽн һҽм яҙма фекерҙҽр формалаштырыу тҽжрибҽһе булдырыу.
«Туған (башҡорт) телендҽ ҽҙҽби уҡыу» уҡыу предметының ҿлгҿ
программаһының тҿп йҿкмҽтке һыҙығы
Программала уҡыу предметының йҿкмҽткеһе тҥбҽндҽге бҥлектҽрҙҽн тора:
«Мин уҡый белҽм!» (1-се ласс),
«Уҡы, уйла, фекерлҽ!» (2-се класс),
«Белем
кҿнҿ» (3-сҿ класс), «Мҽктҽбем – тыуған йортом» (4-се класс). Был бҥлектҽргҽ
башҡорт классиктарының һҽм заман яҙыусыларының ҽҫҽрҙҽре индерелгҽн.
Балаларҙа гражданлыҡ һҽм патриот сифаттарытҽрбиҽлҽҥгҽ булышлыҡ иткҽн
ҽҫҽрҙҽргҽ айырым урын бирелгҽн. Бындай ҽҫҽрҙҽр «Кҥңел матурлығы һҽм матур
ғҽҙҽттҽр иленҽ сҽйҽхҽт» (1-се класс), «Тыуған ерем, тыуған йортом – кҥңелем
нуры» (2-се класс),
«Минең йортом, минең илем, минең халҡым – минең
килҽсҽгем» (3-сҿ класс), «Тыуған илеңдең тарихын бел!» (4-се класс)
бҥлектҽрендҽ бирелгҽн. Ҽҫҽрҙҽрҙең йҿкмҽткеһе Тыуған ил, тыуған ер, тыуған ер
байлығы, ата-бабаларыбыҙ мираҫы һ.б. тҿшҿнсҽлҽрен аса. Шулай итеп,
Программала ҽҙҽби ҽҫҽрҙҽрҙе һайлап алыуҙың тҿп принцибы текстарҙың Тыуған
илгҽ һҿйҿҥ һҽм уның байлығына һаҡсыл ҡараштҽрбиҽлҽҥ йҥнҽлешле булыуы
тора.
Ҽхлаҡ сифаттарын формалаштырыуға ла Программала ҙур иғтибар бирелҽ.
Бындай йҥнҽлешле текстар «Ҽҙҽп тҿбҿ – матур ғҽҙҽт» (2-се класс), «Башҡарған
эштҽр һҥҙҙҽргҽ ҡарағанда кҥберҽк һҿйлҽй» (3-сҿ класс), «Дуҫлыҡтың ҡҽҙерен
6
бел!» (4-се класс) бҥлектҽрендҽ урын алған. Улар балаларҙы
кешенең эске
донъяһын таный белергҽ ҡыҙыҡһындыра, тормош ҡиммҽттҽре һҽм тиҫтерҙҽре
менҽн аралашыуҙа мораль-ҽхлаҡ ҡағиҙҽлҽре тураһында уйланырға мҽжбҥр итҽ.
Ҽҫҽрҙҽр балаларҙың йҽш ҥҙенсҽлектҽренҽ тап килерлек, уларҙың психологик
ҥҙенсҽлектҽрен иҫҽпкҽ алып һайланған.
Балаларҙа сҽлҽмҽт тормошҡа ҡарата ыңғай ҡараш формалаштырған һҽм
хеҙмҽт тҽрбиҽһен сағылдырған «Ҽсҽйҙҽр һҽм кескҽйҙҽр» (1-се класс), «Байлыҡ,
муллыҡ, именлек – ныҡыш хеҙмҽт емеше» (2-се класс), «Кешене хеҙмҽт биҙҽй»
(4-се класс) бҥлектҽренҽ индерелгҽн ҽҫҽрҙҽр мҿһим урын билҽй.
Программаға индерелгҽн ҽҫҽр геройҙарының кҥбеһе – кесе йҽштҽге мҽктҽп
балаларының тиҫтерҙҽре, улар ҡабул итеҥ аша уҡыусылар ҥҙҙҽре ҿсҿн мотлаҡ
булған мҽҙҽни-тарихи тҿшҿнсҽлҽрҙе аса, ҥҙлҽштерҽ. Шулай уҡ Программала
балалыҡ донъяһын тҿрлҿ дҽҥерҙҽрҙҽ асҡан, уларҙың ҥҫеш юлын, характеры
сынығыуҙы һҽм ҽхлаҡ йҥнҽлештҽре формалаштырыуҙы кҥрһҽткҽн ҽҫҽрҙҽр
индерелгҽн. Һайлап алынған ҽҫҽрҙҽр балаларға тиҫтерҙҽре кҥҙлегенҽн башҡорт
ҽҙҽбиҽтен тҿрлҿ тарихи дҽҥерҙҽрҙҽ ҥҙлҽштерергҽ мҿмкинлек бирҽ. Бынан тыш,
Программала хҽҙерге ҽҙҽбиҽт ҽҫҽрҙҽренҽ лҽ ярайһы урын бирелгҽн, был
ҽҫҽрҙҽрҙың йҿкмҽткеһе заман балаларына яҡын һҽм аңлайышлы.
Региондың милли-мҽҙҽни ҥҙенсҽлектҽрен иҫҽпкҽ алып, уҡытыусылар яҡташ
яҙыусыларының ҽҫҽрҙҽрен дҽ индерҽ ала.
«Туған (башҡорт) телендҽ ҽҙҽби уҡыу» уҡыу предметыныңуҡыу
планындағы урыны
Федераль дҽҥлҽт белем биреҥ стандарттарына ярашлы рҽҥештҽ «Туған
(башҡорт) телендҽ ҽҙҽби уҡыу» уҡыу предметы«Туған тел һҽм туған телдҽ ҽҙҽби
уҡыу» предмет ҿлкҽһенҽ инҽ һҽм мотлаҡ ҿйрҽнелергҽ тейеш предмет булып
иҫҽплҽнҽ.
Системалы курс булараҡ, туған (башҡорт) телдҽ ҽҙҽби уҡыу 1-се класта,
«Ҽлифба» дҽреслеге буйынса «Грамотаға ҿйрҽтеҥ»
башлана.
7
курсы
тамамланғас,
Уҡытыу башҡорт телендҽ алып барылған белем биреҥ ойошмаларында
предметты ҿйрҽнеҥгҽ 1-се класта – 21 сҽғҽт (аҙнаға 2 сҽғҽттҽн 11 аҙна), 2-се класта
– 34 сҽғҽт (аҙнаға 1 сҽғҽттҽн 34 аҙна), 3-сҿ класта – 34 сҽғҽт (аҙнаға 1 сҽғҽттҽн 34
аҙна),4-се класта 34 сҽғҽт (аҙнаға 1 сҽғҽттҽн 34 аҙна) бирелҽ.
Шулай итеп, дҥрт йыл ҿйрҽнеҥгҽ 1-4 –се кластарҙа дҿйҿм сҽғҽттҽр һаны 123
сҽғҽт тҽшкил итҽ.
«ТУҒАН (БАШҠОРТ) ТЕЛЕНДҼ ҼҘҼБИ УҠЫУ» УҠЫУ ПРЕДМЕТЫНЫҢ
ЙҾКМҼТКЕҺЕ
1-се класс
1-се бүлек «Мин уҡый белҽм»
Д. Талхина. «Китап» шиғыры. М. Дилмҿхҽмҽтов. «Белгем килҽ!». Н.
Грахов. «Ни ҿсҿн?». Ш. Бабич. «Ҽй, китап!». Художестволы ҽҫҽр. Жанр.
Шиғри ҽҫҽр. Уның темаһы һҽм исеме. Тҿп фекер. Шиғыр юлдары. Дҥрт
юллыҡтар. Китап - белем, мҽғлҥмҽт алыу, уҡыусының шҽхесен ҥҫтереҥ
сығанағы.
2-се бүлек «Ҽкиҽт уҡырға яратам»
«Шалҡан» рус халыҡ ҽкиҽте (К. Иванов тҽржемҽһе). Ж.Кейекбаев.
«Айыу ниңҽ ҡойроҡһоҙ» ҽкиҽте. «Башаҡ» украин халыҡ ҽкиҽте (А.
Йҽғҽфҽрова тҽржемҽһе). Л. Толстой. «Тейен менҽн бҥре» ҽкиҽте (Ш.Насиров
тҽржемҽһе).
Ҽкиҽт ҽҙҽби жанр булараҡ ҡабул ителҽ. Уның темаһы (исеме). Халыҡ
ҽкиҽте тҿрҿн билдҽлҽҥ (хайуандар тураһында, кҿнкҥреш, тылсымлы). Ҽҫҽр
геройҙары (ыңғай, кире). Уларҙың ҡылыҡтарын баһалау. Ҽкиҽттең тҿп
фекере.
3-сҿ бүлек «Атай – ғаилҽ башлығы»
Ф. Сынбулатова. «Атай – ғаилҽ башлығы» хикҽйҽһе. Р. Хҽйри. «Атай
менҽн һҿйлҽшеҥ» хикҽйҽһе. Л. Толстой. «Атай менҽн улдар» хикҽйҽһе
(Ш.Насиров тҽржемҽһе). Башҡорт халыҡ ҽкиҽте «Кем байыраҡ?»
8
Хикҽйҽ ҽҙҽби жанр булараҡ бирелҽ. Текстың йҿкмҽткеһе. Хикҽйҽнең
мҽғҽнҽҥи ҿлҿштҽре. Абзац. Абзацтың тҿп фекере. Ҽкиҽттең исеме. Ҽҫҽр
йҿкмҽткеһенең тҿп фекерен асҡан тҿп һҥҙҙҽр. Ҽҫҽргҽ иллюстрациялар.
Геройҙар, уларҙың ҡылыҡтары. Ҽҫҽрҙең тҽрбиҽҥи ҽһҽмиҽте. Атай – ғаилҽ
башлығы, туйындырыусы. Ғаилҽ ҡиммҽттҽренҽ ихтирам тҽрбиҽлҽҥ.
4-се бүлек «Ҽсҽйҙҽр һҽм кескҽйҙҽ»
Л. Толстой. «Иң-иң матуры» (Ш.Насиров тҽржемҽһе) хикҽйҽһе. Н.
Иҫҽнбҽт. «Иң матур һҥҙ» шиғыры. Татар халыҡ ҽкиҽте «Ҿс ҡыҙ». Ф.
Ғҿбҽйҙуллина. «Минең ҽсҽйем кем?». В. Осеева. «Улдар» хикҽйҽһе
(тҽржемҽсеһе билдҽһеҙ). Е. Пермяк. «Ете ҡат ҥлсҽ, бер ҡат киҫ» ҽкиҽте (М.
Игебаева тҽржемҽһе).
Бҥлектең тҿп темалары - ҽсҽнең ҥҙ балаһына һҿйҿҥе һҽм баланың
ҽсҽһенҽ һҿйҿҥе. Ҽҫҽр башының мҽғҽнҽһе. Һҿйлҽмдҽр, текст мҽғҽнҽһе
һалынған текст фрагменты. Ҽҫҽр геройҙары.
5-се бүлек «Күңел һҽм ҡылыҡтар матурлығы иленҽ сҽйҽхҽт»
Н. Игеҙйҽнова. «Бҽхҽс» хикҽйҽһе. Р. Ниғмҽтуллин. «Тҽрбиҽһеҙ ҿйрҽк
бҽпкҽһе» ҽкиҽте. Б. Байым. «Аҡ таҫмалы ҡыҙ» хикҽйҽһе.
Тыуған яҡ тҽбиғҽтенең матурлығын, тирҽ-яҡ мҿхит кҥренештҽрен
тасуирлаусы,
шулай
уҡ
кешелек
мҿнҽсҽбҽттҽренең,
ҡылыҡтарының
матурлығын һҥрҽтлҽҥсе хикҽйҽлҽр. Кешенең тышҡы һҽм эске матурлығы.
Аҡылы, ҡылығы һҽм тышҡы ҡиҽфҽте - кешенең эске һҽм тышҡы матурлығы
индикаторҙары. Тема һҽм текстың тҿп фекере. Ҽҫҽрҙең авторы һҽм геройы.
Авторҙың геройға мҿнҽсҽбҽте. Уҡыусыларҙың геройға мҿнҽсҽбҽте.
2-се класс
1-се бүлек «Уҡы, уйлан, фекер йҿрҿт!»
Ф. Туғыҙбаева. «Мин - уҡыусы» шиғыры. М. Ғҽли. «Уҡы, эшлҽ, аҡыл
йый». З. Кҥскилдина«Ҡанатһыҙ турғай» ҽкиҽте.
Ҽҫҽр.
Шиғри
ҽҫҽрҙең
исеме.
Шиғри
ҽҫҽрҙең
(рифма,
ритм)
ҥҙенсҽлектҽре. Ҽкиҽт, уның сюжет һыҙаттары. Ҽкиҽт мҽғҽнҽһе. Китап белем, мҽғлҥмҽт алыу сығанағы.
9
2-се бүлек «Халыҡ ижады ынйылары»
Бишек йырҙары. Б. Исҡужин. «Ҽшкҽк-бҽшкҽк» халыҡ уйыны.«Аҡ
тирҽк, кҥк тирҽк» халыҡ уйыны. Бармаҡ уйындары. Таҡмаҡтар.
Фольклорҙың бҽлҽкҽй жанрҙары: бишек йырҙары, таҡмаҡтар, халыҡ
уйындары. Бҽлҽкҽй фольклор жанрындағы ҽҫҽрҙҽрҙең уйы. Ҽҫҽрҙең сюжет
йҿкмҽткеһе. Халыҡ ижадының тҽғҽйенлҽнеше һҽм уның тҽрбиҽҥи ҽһҽмиҽте
3-сҿ бүлек «Ҽкиҽт уҡырға яратам!»
Башҡорт халыҡ ҽкиҽте «Тҿлкҿ менҽн ҽтҽс». Дағыстан халыҡ ҽкиҽте
«Батыр малай» (А. Йҽғҽфҽрова тҽржемҽһе). М. Пришвин. «Аҡ муйынсаҡ»
хикҽйҽһе (тҽржемҽсеһе билдҽһеҙ). С. Михалков. «Һҿҙҿшкҿм килҽ» хикҽйҽһе
(Ш. Бикҡол тҽржемҽһе). «Тҿлкҿ менҽн кҽзҽ тҽкҽһе» рус халыҡ ҽкиҽте (А.
Йҽғҽфҽрова тҽржемҽһе).
Тема һҽм ҽкиҽт геройҙары. Текстың мҽғҽнҽи ҿлҿштҽре. Һҽр бҥлектең
башы,
тҿп
ҿлҿшҿ,
аҙағы,
ҥҙенсҽлектҽре.
Мҽғҽнҽҥи
ҿлҿштҽрҙең
микротемалары. Ваҡиға урыны, ваҡыты, тирҽ-яҡ мҿхит.
4-се бүлек «Яратҡан шиғырҙарым»
Ф. Туғыҙбаева. «Ҽсҽйем ҡулдары» шиғыры. А. Игебаев. «Ҿйрҽнгҽн ул
ҽҙергҽ», «Тыуған яҡ» шиғырҙарын тыңларға мҿмкин. Д. Талхина. «Йҽй»
шиғыры. Ф. Туғыҙбаева. «Балыҡсы Айуған бабай» хикҽйҽһе. «Бесҽйҙең ҿйҿ
яна» рус халыҡ ҽкиҽте (А. Йҽғҽфҽрова тҽржемҽһе). «Һайыҫҡан бутҡа
бишергҽн» емеше (тҽржемҽсеһе билдҽһеҙ).
Шиғри ҽҫҽрҙең (рифма, ритм) ҥҙенсҽлектҽрен ҡабатлау. Геройҙың
портретын, ҡылыҡтарын, авторҙың геройға мҿнҽсҽбҽтен һҽм уҡыусының
геройға мҿнҽсҽбҽтен сағылдырған һҥҙҙҽр, һҥҙбҽйлҽнештҽр.
«Башҡорт халыҡ ижады ынйылары» проект эше.
5-се бүлек «Тҽбиғҽт – беҙҙең матурлығыбыҙ һҽм байлығыбыҙ»
А. Йҽғҽфҽрова. «Сҽнскеле кҥлдҽк» ҽкиҽте. Н. Игеҙйҽнова. «Тирҽк»
хикҽйҽһе.
Терҽк һҥҙҙҽр буйынса геройҙарҙы асыҡлау. Ҽҙҽби ҽкиҽттҽр. Ҽкиҽт
тҿрҿн һҽм темаһын билдҽлҽҥ.
10
6-сы бҥлек «Ҽҙҽп тҿбҿ – матур ғҽҙҽт»
Ф. Иҫҽнғолов. «Флҥрҽнең ғҽйебе нимҽлҽ?», «Ҡыҙҙар менҽн уйнарға
яраймы?», «Ғҽбиттең сере нимҽлҽ?». С. Яҡупов. «Кем маҡтансыҡ?». А.
Йҽғҽфҽрова.
«Дуҫлыҡ
менҽн
шаярмайҙар»
хикҽйҽһе.
А.
Толстой.
«Ҡандала»хикҽйҽһе (тҽржемҽсеһе билдҽһеҙ). Ж.Кейекбаев. «Оморҙаҡ бабай»
хикҽйҽһе.
Текстың сюжетлы тҿҙҿлҿшҿ. Сюжет ҥҫеше (ғҽмҽлдҽрҙең башланыуы,
тҿп
ҽһҽмиҽтле
эштҽрҙе
башҡарыу,
ваҡиғаларҙың
тамамланыуы;
ваҡиғаларҙың ваҡыты һҽм урыны). Тҿп һҥҙҙҽр тҿп йҿкмҽткене сағылдыра.
Тексты ҡайтанан һҿйлҽҥ планы. Ҡыҫҡаса һҿйлҽҥ. Ролдҽр буйынса уҡыу ҿсҿн
фрагмент. Ролдҽр буйынса уҡыу ҿсҿн тасуирлау саралары (темп, интонация).
Ҽҫҽрҙең тҽрбиҽҥи һҽм ҥҫтереҥсе ҽһҽмиҽте.
7-се бүлек «Тыуған йортом, тыуған ерем – күңел нурым»
Ғ.Ғҽлиева. «Мин йҽшҽйем Уралда» шиғыры. Р. Янбулатова. «Баш ҡала
шундай матур» шиғыры. З. Кҥскилдина. «Ҿй туйы» хикҽйҽһе. А. Вҽхитова.
«Алмағастар ултыртабыҙ» хикҽйҽһе. В. Исхаҡов. «Ҥгҽй инҽ ҥлҽне»,
«Бҽпембҽ» шиғырҙары. Синявский П. «Йҽшел аптека» шиғыры (тҽржемҽсеһе
билдҽһеҙ).
Сюжеттың айырмалығы һҽм оҡшашлығы, ҽҫҽрҙҽрҙең тематикаһы.
Ҽҫҽрҙең икенсе дҽрҽжҽлҽге персонаждары. Геройҙың портреты. Геройҙың
ҡылыҡтарын баһалау. Авторҙың, уҡыусының һҽм уҡытыусының ҽҫҽр
геройына мҿнҽсҽбҽте. Ҽҫҽрҙең тасуирлау теле – тасуирлама. Милли
ҥҙенсҽлекле һҥрҽтлҽҥҙҽр.
8-се бүлек «Байлыҡ, муллыҡ, именлек – ныҡыш хеҙмҽт емеше»
Н. Игеҙйҽнова. «Янғын» хикҽйҽһе. Р. Ниғмҽтуллин. « Рҽхмҽттҽр биргҽн
рҽхҽт» шиғыры. Г. Яҡупова. «Ярғанат» хикҽйҽһе. (Г. Ситдиҡова). «Сер»
хикҽйҽһе.
Ҽҫҽрҙең мҽғҽнҽҥи ҿлҿштҽренең сҽбҽп-тикшереҥ бҽйлҽнеше. Һҽр мҽғҽнҽ
ҿлҿшҿнҿң терҽк, тҿп һҥҙҙҽре һҽм һҥрҽттҽре. Һҽр мҽғҽнҽ ҿлҿшҿнҿң темаһы.
Текстың ҡыҫҡаса йҿкмҽтке планы. Текстың ҡыҫҡаса йҿкмҽткеһе. Яҙыусылар
11
кешенең тормошонда (уңышында) хеҙмҽттең ҽһҽмиҽте тураһында.
«Башҡорт яҙыусылары тыуған яҡ хаҡында» проект эше.
3-сҿ класс
1-се бүлек «Белем кҿнҿ»
С. Ҽлибаев. «Беҙ ҿсҿнсҿгҽ кҥстек» шиғыры. М. Кҽрим. «Уҡытыусыма»
шиғыры.
Шиғри ҽҫҽрҙең (ритм, рифма, рифм тҿрҙҽре) ҥҙенсҽлектҽрен ҡабатлау.
Шиғырҙар тематикаһы. Тҿп фекер (ҡабатлау).
Китап - белем, мҽғлҥмҽт алыу сығанағы.
Каникулдар тураһында ҡыҫҡаса хикҽйҽлҽҥ монологик фекерҙҽр
формаһындағы тҽьҫораттары. Белем алыуға ҡыҙыҡһыныу. Шҽхси мҽғҽнҽһе.
2-се бүлек «Кҿҙ ҡояшы йҿҙҽ зҽңгҽр күктҽ»
М. Кҽрим. «Кҿҙ» шиғыры. Р. Бикбаев. «Кҿҙ» шиғыры. А. Игебаев.
«Сентябрь» шиғыры. Ж.Кейекбаев. «Һунарсы мажаралары» хикҽйҽһе. Д.
Талхина. «Дуҫтар кҿҙ ҡаршылай» хикҽйҽһе. Кинйҽбулатова. «Кҿҙ еткҽс»
шиғыры. А. Игебаев. «Ишетҽм» шиғырын. М. Ғҽлиев. «Ҡоштарҙың
йыйылышы» ҽкиҽте.
Ҽҫҽр сюжетының уйы. Хикҽйҽлҽрҙең сюжет һыҙаттары. Авторлыҡ
позицияһы. Гҽзит уҡыусының ҡарашы. Һҥрҽтлҽҥ саралары: сағыштырыу,
кҽҥҙҽлҽндереҥ. Тҽбиғҽткҽ һаҡсыл ҡараш тҽрбиҽлҽҥ.
3-сҿ бҥлек «Башҡарған эштҽр һҥҙҙҽргҽ ҡарағанда кҥберҽк һҿйлҽй»
Р. Ханнанов. «Тартай теленҽн таба», «Кешегҽ соҡор ҡаҙһаң, ҥҙең
тҿшҿрһҿң» хикҽйҽлҽре.
Ҡ. Даян. «Ҿҙҿлгҽн
сҽскҽлҽр» хикҽйҽһе. Р.
Солтангҽрҽев. «Кем алданды?» Н. Игеҙйҽнова. «Аҡтырнаҡ» хикҽйҽһе.
Ҽҫҽрҙең идея-тематик йҿкмҽткеһе. Авторлыҡ позицияһы (ҡабатлау).
Геройҙарҙың
ҡылыҡтарын
анализлау.
Балала
ҡиммҽт
ориентирҙары
формалаштырыу.
4-се бүлек «Рус ҽҙҽбиҽте»
М. Пришвин. «Балалар һҽм ҿйрҽктҽр» хикҽйҽһе (тҽржемҽсеһе билдҽһеҙ).
Н. Некрасов. «Мазай бабай менҽн ҡуяндар» хикҽйҽһе (Ғ. Ҽмири тҽржемҽһе).
12
А. Пушкин. «Салтан батша хаҡында ҽкиҽт» (ҿҙҿк) (Ю. Гҽрҽй тҽржемҽһе). В.
Маяковский. «Кем булырға?» (тҽржемҽсеһе билдҽһеҙ).
«Балалар һҽм ҿйрҽктҽр», «Мазай бабай менҽн ҡуяндар» ҽҫҽрҙҽренең
дҿйҿм
тематикаһы.
Тереклеккҽ
һаҡсыл
мҿнҽсҽбҽт.
Шиғыр-монолог.
Геройҙың һҿнҽрҙҽр тураһында шиғыр фекерҙҽре. Ҽҙҽби ҽкиҽт. Шиғырҙарҙағы
ҽкиҽт. Шиғырҙарҙағы ҽкиҽттҽр рифмаһының ҥҙенсҽлектҽре.
«Бҿтҽ һҿнҽрҙҽр ҙҽ мҿһим» (һорау: ниндҽй һҿнҽр һайларға?) проект
эше.
5-се бүлек «Тҽңкҽ-тҽңкҽ ҡарҙар яуа...»
Н. Нҽжми. «Ҡыш»шиғыры. Ш. Бабич. «Ҡышҡы юлда» шиғыры. М.
Садиҡова. «Һунарға барғанда» хикҽйҽһе. Р. Хҽйри. «Йҽйҽҥле буран» шиғыры.
Ш. Бикҡол. «Урман ситендҽ» хикҽйҽһе. Г. Шафиҡова. «Ҡыш ниңҽ ҡырыҫ
холоҡло?»
Һынлы-һҥрҽтлҽҥ
тасуирлау,
тел
һынландырыу.
сараларының
Пейзаж.
ҡабатланыуы:
Авторҙың
һҥҙҙҽрен
сағыштырыу,
файҙаланып
геройҙарҙы тасуирлау. «Башҡортостанда ҡыш» темаһына диалог, балаларҙың
ҡышҡы уйындары, ҡышҡы байрамдар. Тҽбиғҽтте һҥрҽтлҽҥ, ҡоштарҙың һҽм
хайуандарҙың ҡышҡы тормошо. Башҡорт халҡының боронғо кҽсебе - һунар
тураһында мҽғлҥмҽт. Ҽҫҽрҙе, геройҙарҙы авторҙар һҽм уҡыусы кҥҙлегенҽн
анализлау.
6-сы бүлек «Йортом, илем, халҡым, килҽсҽгем»
Н. Нҽжми. «Ватан» шиғыры. Р. Хҽйри. «Бҽхҽс» хикҽйҽһе. Ғ. Хҿсҽйенов.
«Тыуған ил ҡайҙан башлана?». «Ай, Уралым, Уралым!» ҡобайыры. Ғ.
Хҿсҽйенов. «Башҡортостан» хикҽйҽһе. Ҡ. Даян. « Тыуған ерем минең»
шиғыры. Р. Ниғмҽти. «Ватан...». Ҥ.Сирбаев. «Самат олатай ҡайындары»,
«Ололар һҥҙе - аҡыл» хикҽйҽлҽре. Башҡорт халыҡ йыры «Урал». Р. Бикбаев.
«Ҿфҿ - баш ҡала» шиғыры. Б. Рафиҡов. «Курай» хикҽйҽһе.
Башҡорт халыҡ ижады. Ҡобайыр. Башҡорт халыҡ йырҙарының тарихы,
уларҙы башҡарыусылары, танылған ҡурайсылар. Башҡорт халҡының
13
тарихына, билдҽле шҽхестҽргҽ, башҡорт халыҡ йырҙары тарихына, башҡорт
халыҡ йырҙарын башҡарыусыларға һҽм билдҽле ҡурайсыларға ғорурлыҡ,
хҿрмҽт, ҡыҙыҡһыныу тҽрбиҽлҽҥ.
7-се бүлек «Донъя халыҡтары ҽҙҽбиҽте»
Э. Хемингуэй. «Ҡарт менҽн диңгеҙ»(Ғ.Ғиззҽтуллина тҽржемҽһе)
повесы (ҿҙҿк). О. Уайльд. «Йондоҙ-малай» ҽкиҽте (Г. Ситдиҡова тҽржемҽһе).
Гримм
ҡҽрҙҽштҽр.
«Бремен
музыканттары»
ҽкиҽте
(А.
Йҽғҽфҽрова
тҽржемҽһе). «Сысҡан балаһы Пик-Пик» һинд ҽкиҽте (З. Бураҡаева
тҽржемҽһе).
Донъя халыҡтары ҽкиҽттҽренең ҥҙенсҽлектҽре (башҡорт халыҡ
ҽкиҽттҽре менҽн сағыштырғанда). «Сысҡан балаһы Пик-Пик» - бер кемдең дҽ
ярҙамһыҙ тормоштоң аҡылына ҿйрҽнгҽн ҡыйыу һҽм аңлы сысҡан тураһында
ҽкиҽт.
Фекер
алышыу
ҿсҿн
тҿшҿнсҽлҽр:
ҡыйыулыҡ,
тҽҥҽккҽллек,
ныҡышмалылыҡ, тапҡырлыҡ, берҙҽмлек. «Бремен музыканттары» - Бремен
ҡалаһына юлланырға һҽм урам музыканттары булырға ҡарар иткҽн йорт
хайуандары тураһында ҽкиҽт. «Йондоҙ малай» һҽр кемгҽ изгелек менҽн
ҡарарға ҿйрҽтҽ. Башҡаларға ҡарата ихтирам, туғандарға һҿйҿҥ тойғоһо
тҽрбиҽлҽҥ.
Повесть.
«Ҡарт
һҽм
диңгеҙ»
повесының
мҽғҽнҽһе.
Маҡсатҡа
ынтылышлылыҡ сифатын тҽрбиҽлҽҥ.
«Һүрҽттҽрҙҽ ҽкиҽт геройҙары» проекты. Уҡытыусы ярҙамында
уҡыусылар тҿп геройҙары кем,улар ниндҽй кешелек сифаттарына эйҽ икҽнен
билдҽлҽйҙҽр
4-се класс
1-се бүлек «Мҽктҽбем - тыуған йортом»
Ф. Рҽхимғолова. «Белем байрамы» шиғыры. С. Ҽлибаев. «Ҡояшлы
китап» шиғыры. Ф. Ғҿбҽйҙуллина. «Мҽктҽбемҽ» шиғыры. З. Биишева «Ҡояш
нимҽ ти?»
Шиғыр-монолог, шиғыр-мҿрҽжҽғҽт, шиғыр-диалог. Ҽҫҽр тематикаһы,
идеяһы. Шиғри ҽҫҽрҙең уйы. Лирик герой. Лирик геройҙың кҽйефе,
14
кисерештҽре һҽм уйҙары. Уҡытыусыға ихтирам, мҽктҽпкҽ рҽхмҽтле булыу.
Уҡыу эшмҽкҽрлегенҽ мотивация. Шҽхси мҽғҽнҽһе.
2-се бүлек «Дуҫлыҡтың ҡҽҙерен бел!»
М. Ғафури. «Ҡыр ҡаҙы» хикҽйҽһе. Д. Бҥлҽков. «Яңы дуҫ». Г. Юнысова.
«Ҽсҽйем һҥҙҙҽре». Р. Ғабдрахманов. «Ысын дуҫлыҡ». Р. Байбулатов.
«Кҥгҽрсендҽр утрауы». Ю. Ильясова. «Сҽтлҽҥек-ҡыҙ» ҽкиҽте.
Башҡорт халыҡ яҙыусыһы М. Ғафури. Уның ижад юлы (ҡыҫҡаса
мҽғлҥмҽт).
Дуҫлыҡ хаҡында хикҽйҽлҽр. Хикҽйҽлҽге ваҡиғаларҙың ваҡыты һҽм
урыны. Исеме, мҽғҽнҽҥи ҿлҿштҽре, ҽҫҽрҙең идеяһы (ҡабатланыу). Авторҙың,
уҡыусының,
уҡытыусының
ҽҫҽр
геройына
мҿнҽсҽбҽте.
Ваҡиғаларҙы,
геройҙарҙың ҡылыҡтарын тикшереҥ һҽм баһалау. Герой портретын һҥрҽтлҽҥ.
Ҽҫҽрҙең тҽрбиҽҥи ҽһҽмиҽте.
3-сҿ бүлек «Кешене хеҙмҽт биҙҽй»
Р. Ғабдрахманов. «Имҽн шары» хикҽйҽһе. Р. Ғабдрахманов. «Капитан».
М. Ҽхмҽтшин. «Кҽрҽҙле бал». Р. Байбулатов. «Сҽскҽлҽр мажараһы»
хикҽйҽһе.
Ҽҫҽр авторы. Уның ҽҫҽренең ҥҙенсҽлектҽре. Хикҽйҽ темаһы һҽм
сюжеты,
геройҙар
(шҽхестҽр),
уларҙың
ҡылыҡтары
(ҡабатланыу).
Художестволы тасуирлау саралары: синонимдар, антонимдар, эпитеттар,
метафоралар; уларҙың ҽһҽмиҽтен аңлау. Кеше тормошонда хеҙмҽттең
ҽһҽмиҽте.
«Мҽктҽбем - тыуған йортом» проект эше.
4-се бүлек «Ышаныслы, кҿслҿ һҽм уңышлы кеше булыу еңелме?»
Н. Ғҽйетбаев. «Аҡбулат батыр» ҽкиҽте. М. Ҽхмҽтшин. «Бер урам
малайҙары» хикҽйҽһе. И. Тимерханов. «Шишмҽ» шиғыры. С. Латипов. «Елҽк
ерҙҽ бишҽ» хикҽйҽһе. Л. Яҡшыбаева. «Аҡтырнаҡ».
Художество жанрҙары ҥҙенсҽлектҽре (хикҽйҽ, ҽкиҽт). Тематика (идея),
тҿп фекер, сюжет структураһы. Телдең тасуирлау сараларының ҥҙенсҽлеге,
сюжеттар тҿҙҿҥ һ.б. Геройҙарҙың темалары, идеялары, ҡылыҡтары оҡшаш.
15
Авторҙар һҿйлҽҥҙҽрендҽ, халыҡ, автор ҽкиҽттҽрендҽ изгелек һҽм яуызлыҡ
темаһы. Геройҙарҙың ҡылыҡтары ҽхлаҡ кҥҙлегенҽн сығып башҡарыла.
Яҙыусыларҙың кешенең шҽхси сифаттарын ҥҫтереҥ тураһында ҽҫҽрҙҽре.
5-се бүлек «Тыуған ерем минең!»
А. Игебаев. «Ҡҽҙерле тыуған ерем!» шиғыры, «Урал» поэмаһы (ҿҙҿк).
Я. Хамматов. «Салауат»романыны (ҿҙҿк). Ф. Иҫҽнғолов. «Баҫыуҙағы кҥл»
хикҽйҽһе. А. Игебаев. «Урал ҡояшы», «Тыуған ерем минең».
Тыуған яҡ тураһында шиғырҙар. Тҽбиғҽт киңлектҽрен, тыуған яҡтың
эшһҿйҽр, рухи яҡтан кҿслҿ халыҡтарын данлау. Поэма (шиғриҽт),хикҽйҽ
художество
жанрҙары.
Текст
тҿҙҿлҿшҿнҿң
ҥҙенсҽлектҽре.
Ҽҫҽрҙҽр
идеяһының тҿрлҿлҿгҿ. Художество жанрҙарының идея тҽрҽнлеге, уйниҽттҽре.
6-сы бүлек «Тыуған илеңдең тарихын бел!»
М. Кҽрим. «Беҙҙең ҿйҙҿң йҽме» (ҿҙҿк), «Билдҽһеҙ һалдат» повестары.
Ф. Аҡбулатова. «Атай икмҽге» хикҽйҽһе. Ф. Туғыҙбаева. «Икмҽк» шиғыры.
Художество жанрҙарының кҥп тҿрлҿлҿгҿ (хикҽйҽ, шиғыр, повесть).
Проза һҽм шиғри телмҽр. Повесть йҿкмҽткеһенең художество һҽм структура
ҥҙенсҽлектҽре. Повестың мҽғҽнҽле ҿлҿштҽре. Ошо художество жанрындағы
ваҡиғалар урыны һҽм ваҡыты.
7-се бүлек «Рус һҽм сит ил яҙыусыларының ҽҫҽрҙҽре»
А. Пушкин. «Балыҡсы һҽм балыҡ тураһында ҽкиҽт» (А. Йҽғҽфҽрова
тҽржемҽһе). А. Чехов. «Аҡмаңлай» хикҽйҽһе (тҽржемҽсеһе билдҽһеҙ). Бианки
В. «Кҽкҥк балаһы» (тҽржемҽсеһе билдҽһеҙ). С. Михалков. «Китап һҿйҿҥсе».
Ш. Перро. Ҡыҙыл ҡалпаҡ»ҽкиҽте(А. Йҽғҽфҽрова тҽржемҽһе). Гримм
ҡҽрҙҽштҽр. «Аҡыллы кҿтҿҥсе» ҽкиҽте (тҽржемҽсеһе билдҽһеҙ). «Йҽшлек
шишмҽһе» япон ҽкиҽте (тҽржемҽсеһе билдҽһеҙ). Ҽ Ванг. «Аҡҡош» хикҽйҽһе
(тҽржемҽсеһе билдҽһеҙ).
Рус классиктарының һҽм донъя ҽҙҽбиҽтенең ҽҫҽрҙҽре. Авторҙар
ҽҫҽрҙҽренең сюжет ҥҙенсҽлектҽре. Ҽҫҽрҙҽр идеяларының берҙҽмлеге изгелек
яуызлыҡты
еңҽ.
Сағыштырыуҙарҙың,
16
кҽҥҙҽлҽндереҥҙең,
метафорҙарҙың милли ҥҙенсҽлеге; уларҙың нҽфис һҥҙҙҽге ҽһҽмиҽте.
Ҽҫҽр геройы: уның портреты, телмҽре, ҡылыҡтары, уй-фекерҙҽре.
Ҽҫҽрҙең композицион ҥҙенсҽлектҽре.
Телмҽр һҽм уҡыу эшмҽкҽрлеге тҿрҙҽре
Аңлау (тыңлау)
Милли-мҽҙҽни ҡиммҽттҽрҙе, туған (башҡорт) телмҽр байлығын
сағылдырған художестволы ҽҫҽрҙҽрҙе ишетеҥгҽ ҡабул итеҥ һҽм аңлау;
ишетеҥгҽ ҡабул ителгҽн текст буйынса һорауҙарға яуап биреҥ һҽм уның
йҿкмҽткеһе буйынса һорауҙар бирҽ белеҥ.
Уҡыу
Ҡысҡырып уҡыу. Ҽкренлҽп ижеклҽп уҡыуҙан эстҽн генҽ тҿплҿ итеп
уҡыуға кҥсеҥ (уҡыу тиҙлеге тексты аңларға мҿмкинлек биргҽн индивидуаль
уҡыу темпына тап килҽ). Орфоэпик нормаларҙы уҡығанда һаҡау. Текстарҙың
тҿрҿ һҽм тибы буйынса тҿрлҿ мҽғҽнҽҥи ҥҙенсҽлектҽрен интонациялау
ярҙамында еткереҥ.
Уҡыу тҿрҙҽренең ҥҙенсҽлектҽре.
Мҽғлҥмҽт
текстарын
уҡыу:
ҽҫҽрҙҽргҽ,
бҥлеккҽ
тарихи-мҽҙҽни
комментарий
Һҿйлҽү (һҿйлҽү мҽҙҽниҽте)
Диалогик һҽм монологик телмҽр. Уҡылған текстарҙы коллектив фекер
алышыуҙа ҡатнашыу, текстҡа таянып, ҥҙ фекереңде иҫбатлау; башҡорт нҽфис
ҽҙҽбиҽтенең
ҥҙенсҽлеген
сағылдырыусы
фекерҙҽр.
Һҥҙлек
запасын
тулыландырыу. Ишеткҽн йҽки уҡылған тексты тҿп һҥҙҙҽргҽ, текстҡа
иллюстрациялар (тексты ентекле, ҡыҫҡа, һайлап һҿйлҽҥ).
Уҡыу шарттарында башҡорт телмҽр этикеты нигеҙендҽ ятҡан этикет
формаларын
һҽм
этикет
аралашыу
принциптарының
тотороҡло
формулаларын һаҡлау.
Уҡыусыларҙың һайлауы буйынса шиғри ҽҫҽрҙҽрҙе яттан һҿйлҽҥ (яттан
һҿйлҽҥ).
Яҙыу (яҙма телмҽр мҽҙҽниҽте)
17
Ҿйрҽнелгҽн ҽҫҽрҙҽр проблемаһы буйынса ҙур булмаған яҙма фекерҙҽр
яҙыу.
Библиографик мҽҙҽниҽт. Тикшерелҽсҽк проблемабуйынса китаптар
һайлау.
Башҡорт
мҽҙҽниҽте
тураһында
мҽғлҥмҽт
тупланған
йҽш
ҥҙенсҽлектҽренҽ ярашлы һҥҙлектҽр һҽм энциклопедиялар, Интернет селтҽре
материалдарын ҡулланыу.
Балалрҙың уҡыу даирҽһе
Башҡорт ауыҙ-тел ижады ҽҫҽрҙҽре.Башҡорт халҡының традицияларын
һҽм ҡиммҽттҽреен аңлау сығанағы булыу яғынан фольклор.
Тыуған халҡыбыҙҙың милли-мҽҙҽни ҡиммҽттҽре һҽм традициялары,
уны донъяға танытыу ҥҙенсҽлектҽрен сағылдырыусы башҡорт ҽҙҽбиҽте
классиктары ҽҫҽрҙҽре – ХХ бб. һҽм хҽҙерге заман ҽҙҽбиҽте.
Балалар уҡыуының тҿп темалары: бала саҡ, характерҙың барлыҡҡа
килеҥе, Тыуған ил, башҡорт халҡының кҥренекле вҽкилдҽре (тҽҥге
яҙыусылар, шағирҙар, рҽссамдар, полководецтар), башҡорт мҽҙҽниҽте ҿсҿн
мҿһим байрамдар, балаларҙың фантазиялары һҽм хыялдары хаҡында
художестволы ҽҫҽрҙҽр.
Милли аң ҿсҿн мҿһим булған һҽм байтаҡ дҽҥерҙҽр дауамында мҽҙҽни
киңлектҽ һаҡланған ҽхлаҡи-этик ҡиммҽттҽрҙе һҽм идеалдарҙы сағылдырған
(Ватанға һҿйҿҥ, иман, ғҽҙеллек, намыҫ, шҽфҡҽтлелек һ.б.) художестволы
ҽҫҽрҙҽрҙең тексын уҡыу; башҡорт миллҽтенҽ хас һыҙаттар (изгелек,
эскерһеҙлек, сабырлыҡ, намыҫлылыҡ, ҡыйыулыҡ һ.б.); башҡорт милли
традициялары (берҙҽмлек, бер-береңҽ ярҙам итеҥ, асыҡлыҡ, ҡунаҡсыллыҡ),
ғаилҽ ҡиммҽттҽре (татыулыҡ, мҿхҽббҽт, бер-береңде аңлау, хҽстҽрлек,
сабырлыҡ, ата-ҽсҽне хҿрмҽт итеҥ). Ғаилҽ мҽҙҽниҽтен, балалыҡ донъяһын
сағылдырған башҡорт ҽҙҽбиҽтен уҡыу (олоғайыу, тирҽ-яҡ, ололар һҽм
тиҫтерҙҽр менҽн мҿнҽсҽбҽттҽрҙең ҥҙенсҽлектҽре; ҥҙенде башҡорт халыҡ
йолаларын дауам итеҥсе булараҡ аңлау). Геройҙарҙың ҡылыҡтарына
эмоциональ-ҽхлаҡи баһалау.
18
Башҡорт ҽҙҽбиҽте ҥҙенсҽлектҽрен аңлау: геройҙың эске донъяһын,
уның кисерештҽрен асыу; ҽхлаҡи проблемаларға мҿрҽжҽғҽт итеҥ. Башҡорт
халҡының
тҽбиғҽт
донъяһы
тураһында
шиғри
кҥҙаллауҙары,
был
кҥҙаллауҙарҙың фольклорҙа сағылышы һҽм уларҙың шиғриҽттҽ һҽм прозала
ҥҫеше. Тирҽ-яҡ мҿхит торошон кешенең хис-тойғолары һҽм кҽйефе менҽн
сағыштырыу.
Ҽҙҽбиҽтте ҿйрҽнеү пропедевтикаһы (практик үҙлҽштереү)
Ҿйрҽнелгҽн ҽҫҽрҙҽрҙең жанр тҿрлҿлҿгҿ: бҽлҽкҽй һҽм ҙур фольклор
формалары; ҽҙҽби ҽкиҽт; хикҽйҽ, шиғыр, повестан ҿҙҿктҽр. Проза һҽм шиғри
телмҽр; художестволы фекерлҽҥ; сюжет; тема; ҽҫҽр геройы; портрет; пейзаж;
ритм; рифма. Сағыштырыуҙарҙың, кҽҥҙҽлҽндереҥҙең, метафорҙарҙың милли
ҥҙенсҽлеге; уларҙың нҽфис һҥҙҙҽге ҽһҽмиҽте.
Уҡыусыларҙың ижади эшмҽкҽрлеге (ҿйрҽнелгҽн ҽҙҽби ҽҫҽрҙҽр
нигеҙендҽ)
Уҡыусыларҙың ижади эшмҽкҽрлегендҽ ҽҙҽби ҽҫҽрҙе интерпретациялау:
ролдҽр буйынса уҡыу, инсценировка яһау; коммуникатив бурысты иҫҽпкҽ
алып, художестволы ҽҫҽр нигеҙендҽ ҥҙҙҽренең телдҽн һҽм яҙма тексын
булдырыу (тҿрлҿ адресаттар ҿсҿн); ҽҫҽргҽ иллюстрациялар серияһына
(рҽссамдарҙың һҥрҽттҽреның репродукцияларына таянып).
19
«ТУҒАН (БАШҠОРТ) ТЕЛЕНДҼ ҼҘҼБИ УҠЫУ» УҠЫУ
ПРЕДМЕТЫН ҤҘЛҼШТЕРЕҤҘЕҢ ПЛАНЛАШТЫРЫЛҒАН
ҺҾҘҾМТҼЛҼРЕ
«Туған тел һҽм туған телдҽ ҽҙҽби уҡыу» предмет ҿлкҽһенҽ ҡараған
«Туған (башҡорт) телендҽ ҽҙҽби уҡыу» предметын ҿйрҽнеҥ һҿҙҿмтҽлҽре
башланғыс
белем
биреҥ
буйынса
Федераль
дҽҥлҽт
белем
биреҥ
стандарттарында бирелгҽн башланғыс дҿйҿм белем биреҥ мҽғариф
программаһын ҥҙлҽштереҥ һҿҙҿмтҽлҽренҽ ҡуйылған талаптарға тап килҽ.
Шҽхси һҿҙҿмтҽлҽр
1-4 кластарҙа «Туған (башҡорт) телдҽ ҽҙҽби уҡыу» предметын ҿйрҽнеҥ
һҿҙҿмтҽһендҽ уҡыусыла тҥбҽндҽге шҽхси һҿҙҿмтҽлҽр формалаштырыла:
гражданлыҡ-патриотик тәрбиә биреү:
- Ватанға - Рҽсҽйгҽ ҡиммҽтле мҿнҽсҽбҽт булдырыу;
- ҥҙеңдең этно-мҽҙҽни һҽм Рҽсҽй гражданлыҡ берҙҽмлеген аңлау;
- илебеҙҙең һҽм тыуған тҿбҽгебеҙҙең ҥткҽненҽ, хҽҙергеһенҽ һҽм
килҽсҽгенҽ ҡатнашлыҡ;
- ҥҙеңдең һҽм башҡа халыҡтарға ихтирам;
- кеше тураһында, уның хоҡуҡтары һҽм яуаплылығы, хҿрмҽте һҽм
кешелек дҽрҽжҽһе, тҽртиптең ҽхлаҡи-этик нормалары һҽм шҽхес-ара
мҿнҽсҽбҽттҽр ҡағиҙҽлҽре тураһында тҽҥге тҿшҿнсҽлҽр;
рухи-әхлаҡи тәрбиә биреү:
- һҽр кешенең индивидуаллеген таныу;
- ҡайғы менҽн уртаҡлашыу, хҿрмҽт итеҥ һҽм изгелек ҡылыу;
- башҡа кешелҽргҽ физик һҽм ҽхлаҡи зыян килтереҥгҽ йҥнҽлтелгҽн
тҿрлҿ тҽртип формаларын ҡабул итмҽҥ;
эстетик тәрбиә биреү:
- сҽнғҽттең тҿрлҿ тҿрҙҽренҽ, ҥҙебеҙҙең һҽм башҡа халыҡтарҙың
йолаларына һҽм ижадына ихтирамлы мҿнҽсҽбҽт һҽм ҡыҙыҡһыныу;
- тҿрлҿ художестволы эшмҽкҽрлек тҿрҙҽрендҽ ҥҙ-ҥҙеңде кҥрһҽтеҥгҽ
ынтылыу;
20
физик тәрбиә биреү, һаулыҡ һәм эмоциональ именлек мәҙәниәтен
булдырыу:
- тирҽ-яҡ мҿхиттҽ сҽлҽмҽт һҽм хҽҥефһеҙ (ҥҙҙҽре һҽм башҡа кешелҽр
ҿсҿн) йҽшҽҥ рҽҥеше (шул иҫҽптҽн мҽғлҥмҽти) ҡағиҙҽлҽрен ҥтҽҥ;
- физик һҽм психик һаулыҡҡа һаҡсыл мҿнҽсҽбҽт;
хеҙмәт тәрбиәһе биреү:
- кеше һҽм йҽмғиҽт тормошонда хеҙмҽт ҡиммҽттҽрен аңлау, яуаплы
ҡулланыу һҽм хеҙмҽт һҿҙҿмтҽлҽренҽ һаҡсыл мҿнҽсҽбҽт, тҿрлҿ хеҙмҽт
эшмҽкҽрлеге
тҿрҙҽрендҽ
ҡатнашыу
кҥнекмҽлҽре,
тҿрлҿ
һҿнҽрҙҽргҽ
ҡыҙыҡһыныу;
экологик тәрбиә биреү:
- тҽбиғҽткҽ һаҡсыл ҡараш;
- уға зыян килтереҥҙе ҡабул итмҽҥ;
ғилми танып белеү ҡиммәттәре:
- донъяның фҽнни картинаһы тураһында тҽҥге тҿшҿнсҽлҽр;
- танып белеҥ ҡыҙыҡһыныуҙары, ҽҥҙемлеге, инициативалылығы,
ҡыҙыҡһыныусанлығы һҽм ҥҙаллылығы.
Метапредметһҿҙҿмтҽлҽре
1-4 кластарҙа «Туған (башҡорт) телдҽ ҽҙҽби уҡыу»уҡыу предметын
ҿйрҽнеҥ һҿҙҿмтҽһендҽ уҡыусы универсаль белем биреҥ сараларына эйҽ була:
төп логик ғәмәлдәр:
- тҿрлҿ текстарҙы сағыштырырға, текстарҙы сағыштырыу нигеҙҙҽрен
билдҽлҽргҽ, текстарҙың аналогтарын билдҽлҽргҽ;
- ҿлҿштҽрҙҽн бҿтҿндҿ йыйыу (бирелгҽн ҥҙенсҽлектҽре буйынса
текстар);
- текстарҙы классификациялау ҿсҿн мҿһим билдҽне билдҽлҽргҽ, тҽҡдим
ителгҽн текстарҙы классификацияларға;
- текст материалында уҡытыусы тҽҡдим иткҽн кҥҙҽтеҥ алгоритмы
нигеҙендҽ законлылыҡтарҙы һҽм ҡапма-ҡаршылыҡтарҙы табыу;
21
- тҽҡдим ителгҽн алгоритмға нигеҙлҽнеп уҡыу һҽм практик бурысты
хҽл итеҥ ҿсҿн мҽғлҥмҽттең етешмҽҥен асыҡларға;
- тексты анализлағанда сҽбҽп-тикшереҥ бҽйлҽнештҽрен билдҽлҽргҽ,
һығымта яһарға;
өп тикшеренеү ғәмәлдәре:
- уҡытыусы ярҙамында маҡсат билдҽлҽргҽ;
- бурысты хҽл итеҥҙең бер нисҽ вариантын сағыштырып, иң ҡулайын
һайлап алырға (тҽҡдим ителгҽн критерийҙар нигеҙендҽ);
- тҽҡдим ителгҽн планға ярашлы проект эшен башҡарырға;
- текст анализы һҿҙҿмтҽлҽре нигеҙендҽ һығымталар тҿҙҿргҽ һҽм уларҙы
дҽлилдҽр менҽн нығытырға (классификациялау, сағыштырыу, тикшереҥҙҽр);
Оҡшаш йҽки оҡшаш хҽлдҽрҙҽ процестарҙың, ваҡиғаларҙың ҥҫешеҥ
ихтималлығын һҽм уларҙың эҙемтҽлҽрен кҥҙалларға;
мәғлүмәт менән эшләү:
- мҽғлҥмҽт алыу сығанағын һайлау: һҥҙлек, белешмҽ;
- кҥрһҽтелгҽн алгоритмға ярашлы, мҽғлҥмҽтте тҽҡдим ителгҽн
сығанаҡта (һҥҙлектҽ, белешмҽлҽ) табырға;
- дҿрҿҫ һҽм дҿрҿҫ булмаған мҽғлҥмҽтте ҥҙаллы йҽки уҡытыусы тҽҡдим
иткҽн тикшереҥ ысулы нигеҙендҽ асыҡларға (һҥҙлектҽр, белешмҽлҽр
ярҙамында);
- Интернет селтҽрендҽ мҽғлҥмҽт эҙлҽгҽндҽ ҿлкҽндҽр (уҡытыусылар,
ата-ҽсҽлҽр/законлы вҽкилдҽр) ярҙамында мҽғлҥмҽт хҽҥефһеҙлеге ҡағиҙҽлҽрен
ҥтҽргҽ;
- уҡыу бурысына ярашлы текст, видео, график, тауыш, мҽғлҥмҽтте
анализларға һҽм булдырырға;
- таблица, схема рҽҥешендҽ теркҽлгҽн мҽғлҥмҽтте аңларға, текстар
менҽн
эш
һҿҙҿмтҽлҽре
буйынса
схемаларҙы,
булдырырға кҽрҽк.
22
таблицаларҙы
ҥҙаллы
1-4-се кластарҙа «Туған (башҡорт) телдҽ ҽҙҽби уҡыу» уҡыу предметын
ҿйрҽнеҥ һҿҙҿмтҽһендҽ уҡыусы универсаль уҡыу-коммуникатив ғҽмҽлдҽргҽ
эйҽ була:
аралашыу:
- фекерҙҽрҙе ҡабул итергҽ һҽм формалаштырырға, хис-тойғоларҙы
таныш булған мҿхиттҽ аралашыу маҡсаттарына һҽм шарттарына ярашлы
белдерергҽ;
- ҽңгҽмҽсегҽ ихтирамлы мҿнҽсҽбҽт кҥрһҽтергҽ, диалог һҽм дискуссия
алып барыу ҡағиҙҽлҽрен ҥтҽргҽ;
- тҿрлҿ фекерҙҽр барлығын танырға;
- ҥҙ фекереңде ҽҙҽпле һҽм нигеҙле ҽйтергҽ;
- ҡуйылған бурысҡа ярашлы телмҽр ҽйтеҥ тҿҙҿргҽ;
- телдҽн һҽм яҙма текстар (һҥрҽтлҽҥ, фекерлҽҥ, хикҽйҽлҽҥ) яҙырға;
- ҙур булмаған асыҡ сығыштар ҽҙерлҽргҽ;
Сығыштың тексына һҥрҽттҽрҙе (һҥрҽттҽрҙе, фотоларҙы, плакаттарҙы)
һайларға;
берлектәге эшмәкәрлек:
- планлаштырыуҙың тҽҡдим ителгҽн форматы, аралыҡ аҙымдарын һҽм
ваҡыттарын бҥлеҥ нигеҙендҽ стандарт (типлы) хҽлдҽ ҡыҫҡа ваҡытлы һҽм
оҙайлы сроклы маҡсаттар (шҽхси) тҿҙҿргҽ;
- уртаҡ эшмҽкҽрлектең маҡсатын ҡабул итергҽ, уға ирешеҥ буйынса
кҥмҽклҽп эш алып барырға: ролдҽрҙе бҥлергҽ, һҿйлҽшеп килешергҽ,
процесты һҽм уртаҡ эштең һҿҙҿмтҽһен тикшерергҽ;
- етҽкселек итергҽ, йҿклҽмҽлҽр ҥтҽргҽ, буйһонорға ҽҙер булырға;
- эштең ҥҙ ҿлҿшҿн яуаплы башҡарырға;
- дҿйҿм һҿҙҿмтҽгҽ индергҽн ҿлҿшҿгҿҙҙҿ баһаларға;
- тҽҡдим ителгҽн ҿлгҿлҽргҽ таянып, берлектҽге проект эштҽрен
башҡарырға.
1-4-се кластарҙа «Туған (башҡорт) телдҽ ҽҙҽби уҡыу» уҡыу предметын
ҿйрҽнеҥ һҿҙҿмтҽһендҽ уҡыусы универсаль уҡыу-кҿйлҽү эшенҽ эйҽ була:
23
үҙ-үҙен ойоштороу:
- һҿҙҿмтҽ алыу ҿсҿн уҡыу бурысын хҽл итеҥ буйынса эште
планлаштырырға;
- һайланған эштҽрҙең эҙмҽ-эҙлелеген билдҽлҽҥ;
үҙ аллы контроль:
- эшмәкәрлектең уңышһыҙ булыу сәбәптәрен асыҡларға;
- телмҽр һҽм орфография хаталарын еңеп сығыу ҿсҿн уҡыу
ғҽмҽлдҽренҽ тҿҙҽтмҽлҽр индерергҽ;
- алынған һҿҙҿмтҽне тексты анализлау буйынса ҡуйылған уҡыу
бурысы менҽн тура килтерергҽ;
- текст менҽн эшлҽгҽндҽ ебҽрелгҽн хаталарҙы табырға һҽм тҿҙҽтергҽ.
Предмет һҿҙҿмтҽлҽре
1-4 кластарҙа «Туған (башҡорт) телдҽ ҽҙҽби уҡыу» уҡыу предметын
ҿйрҽнеҥҙҽр тҥбҽндҽгелҽр менҽн тҽьмин итҽ:
-
Рҽсҽй
Федерацияһының
берҙҽм
мҽҙҽни
киңлегендҽ,
Рҽсҽй
Федерацияһы халыҡтары ҽҙҽбиҽттҽре араһында башҡорт ҽҙҽбиҽтенең
урынын һҽм ролен тарихи-мҽҙҽни, ҽхлаҡи, эстетик ҡиммҽттҽрҙе һаҡлауҙа һҽм
быуындан быуынға тапшырыуҙа аңлау;
-
тҿрлҿ
халыҡтар
ҽҙҽбиҽтенең
ҥҙ-ара
йоғонтоһо,
бер-береһен
байытыуы, айырыуса мҽҙҽни, ҽхлаҡи-этик һҽм эстетик киңлек булдырыуҙа
башҡорт халҡы фольклорының һҽм художестволы ҽҙҽбиҽтенең роле
тураһында тҽҥге тҿшҿнсҽлҽр;
-
мҽғҽнҽле
уҡыуҙы
ҥҙлҽштереҥ,
ҽҙҽбиҽт
теорияһының
ябай
тҿшҿнсҽлҽренең мҽғҽнҽһен һҽм мҽғҽнҽһен аңлау (ҡысҡырып уҡыу, ҥҙең
хаҡында уҡыу, художество һҽм фольклор ҽҫҽрҙҽре жанрҙары, уҡыған ҽҙҽби
ҽҫҽрҙҽрҙе анализлау, башҡорт теленең һынлы һҽм тасуирлау саралары);
- текста бирелгҽн мҽғлҥмҽтте ҡабул итеҥгҽ ылыҡтырыу, уҡыусыларҙың
эстетик зауығын һҽм ҡыҙыҡһыныуын формалаштырыу (танышыу, ҿйрҽнеҥ,
һайланма, эҙлҽнеҥ), текст менҽн эшлҽҥ (тексҡа һорауҙар, текст планы),
ролдҽр буйынса уҡыу, ижади эштҽр башҡарыу.
24
Кластар буйынса предмет һҿҙҿмтҽлҽре
1-се класс
Уҡыусы тҥбҽндҽгелҽрҙе ҿйрҽнҽ:
- ҡысҡырып, йҥгереп, аңлы рҽҥештҽ (сҽғҽтенҽ 25-30 һҥҙ) уҡырға;
- художестволы ҽҫҽрҙҽрҙең ҙур булмаған текстарын ишетеҥгҽ ҡабул
итергҽ;
- художестволы текстарҙы интерпретациялауҙың элементар алымдары
менҽн ҡулланыу;
- ҥҙегеҙ һайлаған шиғри ҽҫҽрҙе (5-6 шиғырҙы йҽки шиғри ҽҫҽрҙҽн
ҿҙҿктҿ) яттан һҿйлҽҥ;
- художестволы ҽҫҽрҙең нимҽ икҽнлеген аңларға;
-
художество
текстарының
жанр
айырмалыҡтарын
кҥрһҽтергҽ
(элементар кимҽл);
- ҽҫҽрҙең тҿп фекерен аңлау;
- ҽҙҽбиҽт теорияһының ябай тҿшҿнсҽлҽренең мҽғҽнҽһен һҽм мҽғҽнҽһен
билдҽлҽргҽ: жанр, шиғри ҽҫҽр, юл, дҥртенселҽр, тема, ҽкиҽт, халыҡ
ҽкиҽттҽренең тҿрҙҽре, хикҽйҽ, герой (ыңғай, кире), ҽҫҽр авторы;
- ҽҫҽрҙең исемен уның йҿкмҽткеһе, тҿп фекере менҽн сағыштырырға;
- текстарға иллюстрацияларҙы анализларға;
- хикҽйҽнең мҽғҽнҽ ҿлҿштҽрен айырып кҥрһҽтергҽ, абзацтарға бҥлеҥҙе
аңларға;
- ҽҫҽр йҿкмҽткеһенең тҿп фекерен асҡан тҿп һҥҙҙҽрҙе кҥрергҽ;
- ҽҫҽргҽ һҥрҽттҽргҽ комментарий бирергҽ.
2-се класс
Уҡыусы тҥбҽндҽгелҽрҙе ҿйрҽнҽ:
- текстың йҿкмҽткеһен тыңларға һҽм ҡабул итергҽ;
- минутына 50-60 һҥҙ тиҙлек менҽн уҡырға;
- ҡысҡырып һҽм ҥҙеңдҽн-ҥҙең дҿрҿҫ, йҥгереп, аңлы рҽҥештҽ һҽм
мҽғҽнҽле итеп уҡырға;
25
- ҽҙҽбиҽт теорияһының иң ябай тҿшҿнсҽлҽрен һҽм мҽғҽнҽһен аңларға:
бҽлҽкҽй фольклор жанрҙары, бишек йыры, таҡмаҡ, халыҡ уйыны, сюжет
һыҙығы, рифма, ритм, геройҙың портреты;
- элементар алымдарға нигеҙлҽнеп, художестволы һҽм уҡыу текстарын
интерпретациялау;
- текстарға таянып, геройҙарҙың ҡылыҡтарын тикшерергҽ;
- ҽҫҽр геройҙарының ҡайғыһын уртаҡлашырға;
- уҡығанды ҽхлаҡи яҡтан тҽрбиҽлҽҥ, геройҙарҙың ҡылыҡтарын ҽхлаҡи
нормалар менҽн сағыштырырға;
-
милли-ҥҙенсҽлекле
тасуирламалар
тексында
(уҡытыусы
етҽкселегендҽ) айырырға;
- ҽҙҽби геройҙар миҫалында сҽлҽмҽт йҽшҽҥ рҽҥешенең файҙаһын
аңларға;
- башҡорт телендҽ диалог алып барырға (уҡылған текстар буйынса
фекер алышырға), ҽңгҽмҽсене тыңларға һҽм ишетергҽ, башҡаса фекер
йҿрҿтҿргҽ;
- фольклорҙың кескҽй жанрҙарын (таҡмаҡтар, бишек йырҙары, халыҡ
уйындары текстары), ҽҙҽби жанрҙарҙы (хикҽйҽ, ҽкиҽт);
- текстың мҽғҽнҽҥи ҿлҿштҽренең микротемаларын билдҽлҽргҽ;
- тексты ҡабаттан һҿйлҽҥ планын тҿҙҿргҽ, тексты яңынан һҿйлҽргҽ;
Текстарҙа тасуирлау тел сараһын - тасуирламаны табырға; милли
ҥҙенсҽлекле һҥрҽтлҽмҽлҽрҙе айырып кҥрһҽтергҽ.
3-сҿ класс
Уҡыусы тҥбҽндҽгелҽрҙе ҿйрҽнҽ:
- текстың йҿкмҽткеһен тыңларға һҽм ҡабул итергҽ;
- минутына 60-70 һҥҙ тиҙлеге менҽн уҡырға (динамик уҡыу);
- ҽҙҽбиҽт теорияһының иң ябай тҿшҿнсҽлҽренең мҽғҽнҽһен һҽм
мҽғҽнҽһен аңларға: башҡорт халыҡ ижады, башҡорт халыҡ йыры, ҡобайыр;
башҡорт теленең идеяһы, пейзажы, һынлы сҽнғҽт саралары (сағыштырыу,
кҽҥҙҽлҽндереҥ);
26
- художестволы һҽм уҡытыу текстарын интерпретациялау (тҿп һҥҙҙҽр
эҙлҽҥ, идея-тематик һыҙатты асыҡлау, мотивтарҙы асыҡлау, авторҙың
фекерен аңлау һҽм уҡыусы позицияһын билдҽлҽҥ);
- геройҙарҙың ҡылыҡтарын тикшереҥ, уларҙы баһалау;
- хикҽйҽлҽрҙең сюжет һыҙаттарын айырып кҥрһҽтергҽ;
- авторлыҡ позицияһын аңлау;
- тексты телдҽн ҿҙҿмтҽ итеп килтерергҽ;
- башҡорт халыҡ йырының һыҙаттарын билдҽлҽргҽ; башҡорт халыҡ
йырҙарының, уларҙы башҡарыусыларҙың, билдҽле ҡурайсыларҙың тарихын
белергҽ;
- ҽҙҽби ҽкиҽттең ҥҙенсҽлектҽрен, уның халыҡ ҽкиҽттҽренҽн айырмалы
булыуын аңларға;
- шиғырҙарҙа ҽкиҽтте билдҽлҽргҽ, шиғырҙарҙа ҽкиҽт рифмаһының
ҥҙенсҽлектҽрен кҥрергҽ;
- ҿҫтҽмҽ мҽғлҥмҽт алыу ҿсҿн белешмҽ сығанаҡтарын, һанлы һҽм
мҽғлҥмҽти белем биреҥ ресурстарын текст, видео, тауыш мҽғлҥмҽтен
булдырыу ҿсҿн файҙаланырға.
4-се класс
Уҡыусы тҥбҽндҽгелҽрҙе ҿйрҽнҽ:
- минутына 80-90 һҥҙҙе тасуирлап уҡырға;
- беренсе уҡыуҙан һуң уҡыуҙың тҿп фекерен аңларға;
- башҡорт теленең шиғыр-монолог, шиғыр-мҿрҽжҽғҽт, шиғыр-диалог,
композиция, идея, повесть, һынлы сҽнғҽт саралары (синоним, антоним,
эпитет, метафора) тҿшҿнсҽлҽренең мҽғҽнҽһен һҽм мҽғҽнҽһен аңларға;
- ҽҫҽрҙең тематикаһын, уның идеяһын айырып кҥрһҽтергҽ;
- лирик герой тҿшҿнсҽһенҽ эйҽ булыу, лирик герой менҽн авторҙы
айырыу; лирик геройҙың уй-фекерҙҽрен, кҽйефен, кисерештҽрен аңлау;
- ҽҫҽрҙҽ художестволы уйҙырманы аңлау;
- ҽҫҽр/герой/ваҡиға тураһында фекереңде текстҡа таянып дҽлиллҽргҽ;
- китап уҡыуҙың тҿрлҿ тҿрҙҽрен - танышыу, ҿйрҽнеҥ, һайланма, эҙлҽҥҙе
27
ҡулланырға;
- коммуникатив бурысты иҫҽпкҽ алып, уҡылған ҽҫҽрҙҽргҽ нигеҙлҽнеп,
телдҽн хикҽйҽ яҙырға (тҿрлҿ адресаттар ҿсҿн);
- ҡыҙыҡһындырған ҽҙҽбиҽтте ҥҙаллы һайларға; ҿҫтҽмҽ мҽғлҥмҽт алыу
ҿсҿн белешмҽ сығанаҡтары (һҥҙлектҽр, энциклопедиялар, Интернет) менҽн
файҙаланырға.
28
ТЕМАТИК ПЛАНЛАШТЫРЫУ
Программаны тормошҡа ашырғанда уҡытыу-методик материалдар (мультимедиа программалары, электрон
дҽреслектҽр һҽм ҽсбаптар, электрон китапханалар, виртуаль лабораториялар, уйын программалары, һанлы белем биреҥ
ресурстары коллекциялары) булған электрон (һанлы) белем биреҥ ресурстарын файҙаланыу мҿмкинлектҽре иҫҽпкҽ
алынырға тейеш.
1-се класс - 11 сҽғ.
Бүлек
«Мин уҡый
белҽм!»
(3 сҽғ.)
«Ҽкиҽт уҡырға
яратам»
(5сҽғ.)
Үткҽрелеү
ваҡыты
5.03
7.03
12.03
14.03
19.03
21.03
2.04
Программа йҿкмҽткһе
Д. Талхина. «Китап» шиғыры.
М. Дилмҿхҽмҽтов. «Белгем килҽ!».
Н. Грахов. «Ни ҿсҿн?».
Ш. Бабич. «Эй, китап!»
Художестволы ҽҫҽр.
Жанр. Шиғри ҽҫҽр.
Уның темаһы һҽм исеме.
Тҿп фекер.
Шиғыр юлдары. Дҥртенселҽр
«Шалҡан» рус халыҡ ҽкиҽте (К. Иванов
тҽржемҽһе).
Ж.Кейекбаев. «Айыу ниңҽ ҡойроҡһоҙ» ҽкиҽте.
«Башаҡ» украин халыҡ ҽкиҽте (А. Йҽғҽфҽрова
тҽржемҽһе).
29
Уҡыусылар эшмҽкҽрлеге
Уҡытыусы башҡарыуында ҽҫҽрҙе тыңлау.
Тексты ижеклҽп уҡыу.
Ҥҙ аллы уҡыу.
Текстың йҿкмҽткеһен аңлау.
Текст аҙағында бирелгҽн һорауҙар (эштҽр) менҽн
танышыу. Һорауҙы эҙмҽ-эҙлекле ҥтҽҥ.
Тексты сылбыр буйынса уҡыу, һайлап уҡыу.
Парлап эшлҽҥ.
Тексты (дҥртле) уҡыу парта буйынса кҥршегҽ.
Текст һҥҙҙҽрен уҡыуҙың дҿрҿҫлҿгҿн контролдҽ тотоу.
Уҡыуҙы баһаларға маташыу («рҽхмҽт», «уҡыуымды
тыңлау минең ҿсҿн ҙур ҡыуаныс булды», «яҡшы
уҡыным, рҽхмҽт» һҽм башҡалар).
Тҿркҿмдҽрҙҽ эшлҽҥ: шиғырҙың тҿп фекерен айырыу
Ҽкиҽтте ишетеҥгҽ ҡабул итеҥ.
«Ҽкиҽт» тҿшҿнсҽһе ҿҫтҿндҽ эш.
Ошо ҽҙҽби жанрҙың ҥҙенсҽлектҽрен асыу буйынса
мини-тикшеренеҥ.
Уҡытыу диалогында ҡатнашыу. «Һеҙ нимҽ
4.04
«Атай - ғаилҽ
башлығы»
(4 сҽғ.)
9.04
11.04
16.04
18.04
Л. Толстой. «Тейен менҽн бҥре» ҽкиҽте
(Ш.Насиров тҽржемҽһе).
Ҽкиҽт ҽҙҽби жанр булараҡ ҡабул ителҽ.
Уның темаһы (исеме).
Халыҡ ҽкиҽте тҿрҿн билдҽлҽҥ (хайуандар,
кҿнкҥреш, тылсымлы)
Ҽҫҽр геройҙары (ыңғай, кире).
Уларҙың ҡылыҡтарын баһалау.
Ҽкиҽттең тҿп фекере
Ф. Сынбулатова. «Атай - ғаилҽ башлығы»
хикҽйҽһе.
Р. Хҽйри. «Атай менҽн һҿйлҽшеҥ» хикҽйҽһе.
Л. Толстой. «Атай менҽн улдар» хикҽйҽһе
(Ш.Насиров тҽржемҽһе).
Башҡорт халыҡ ҽкиҽте «Кем бай?».
Хикҽйҽ ҽҙҽби жанр булараҡ бирелҽ.
Текстың йҿкмҽткеһе.
Хикҽйҽнең мҽғҽнҽле ҿлҿштҽре. Яңы донъя
тҽржемҽһе.
Автовокзалдың тҿп фекере.
Ҽкиҽттең исеме.
Ҽҫҽр йҿкмҽткеһенең тҿп фекерен асҡан тҿп
һҥҙҙҽр.
Ҽҫҽрҙең иллюстрациялары.
Геройҙар, уларҙың ҡылыҡтары. Ҽҫҽрҙең
тҽрбиҽҥи ҽһҽмиҽте.
Атай - ғаилҽ башлығы, туйындырыусы.
Ғаилҽ ҡиммҽттҽренҽ хҿрмҽт тҽрбиҽлҽҥ
30
тыңланығыҙ? Хикҽйҽме? Ни ҿсҿн? Һин ҡайҙан белдең?
Хикҽйҽ һҽм ҽкиҽт айырыламы? Нимҽ?».
Һҥҙлек эше.
Йырҙарҙы ҡабаттан тыңлау йҽки ҽкиҽтте ҥҙаллы уҡыу.
Уҡыу 2-3 тҽҡдимде ҡысҡырып уҡыу.
Тҿшҿнсҽлҽрҙе ҥҙлҽштереҥ: «исеме» (тема) ҽкиҽттҽр,
геройҙар (ыңғай, кире) ҽкиҽттҽр.
Ҽкиҽттең тҿп ҿлҿштҽре: башы (йҽшҽгҽйнелҽр...),
ҽкиҽттең тҿп ҿлҿшҿ, ҽкиҽттең аҙағы, йҽғни ҽкиҽттең
һуңғы ҿлҿшҿ («Мин унда булдым, һыра эстем», «Бына
ҽкиҽттҽрҙең ахыры, ҽ кем тыңланы - афарин» һ.б.).
Ҽкиҽттҽргҽ һайлап алыу һҽм анализлау
«Ғаилҽлҽ кем хужа?» тигҽн тема буйынса фекер
йҿрҿтҿҥ.
Текст йҿкмҽткеһен һҥрҽтлҽҥ һҽм хикҽйҽнең тҿп
һҥҙҙҽре буйынса кҥҙаллау.
Уҡытыусы уҡыуын тыңлау.
Тексты ҥҙ аллы уҡыу.
Уҡылған тексты аңлау.
Художестволы ҽҫҽрҙе ишетеҥгҽ ҡабул итеҥ.
Һорауҙарға яуаптар.
Ҽкренлҽп ижеклҽп уҡыуҙан тулы һҥҙҙҽр менҽн уҡыуға
кҥсеҥ.
Тынлыҡ билдҽлҽрен айырып уҡығанда тексты уҡыу.
Уҡыған теманы, текстың тҿп фекерен аңлау һҽм
текстың тҿп фекерен айырып кҥрһҽтеҥ (уҡытыусы
ярҙамында).
Геройҙарҙың ҡылыҡтары, ваҡиғалар, ваҡиғалар,
геройҙар ҿсҿн социаль ҽһҽмиҽтле хҽлдҽр тураһында
уҡытыу диалогында ҡатнашыу. Геройҙарҙы
хҿрмҽтлҽҥсе (уҡытыусы ярҙамында).
Уҡылған текстың тҿп фекерен билдҽлҽҥ
«Ҽсҽйҙҽр һҽм
кескҽйҙҽр»
(6 сҽғ.)
«Кҥңел һҽм
ҡылыҡтар
матурлығы
иленҽ сҽйҽхҽт»
(3 сҽғ.)
23.04
25.04
30.04
2.05
7.05
14.05
Л. Толстой. «Иң матуры» (Ш.Насиров
тҽржемҽһе) хикҽйҽһе.
Н. Иҫҽнбҽт. «Иң матур һҥҙ» шиғыры.
Татар халыҡ ҽкиҽте «Ҿс ҡыҙ».
Ф. Ғҿбҽйҙуллина. «Минең ҽсҽйем кем?»
В. Осеева. «Улдар» хикҽйҽһе (тҽржемҽсеһе
билдҽһеҙ).
Е. Пермяк. «Ете ҡат ҥлсҽ, бер ҡат киҫ» ҽкиҽте
(М. Игебаева тҽржемҽһе).
Ҽҫҽр башының мҽғҽнҽһе.
Һҿйлҽмдҽр, текст мҽғҽнҽһе һалынған текст
фрагменты.
Ҽҫҽр геройҙары
16.05
21.05
23.05
Н. Игеҙйҽнова. «Бҽхҽс» хикҽйҽһе.
Р. Ниғмҽтуллин. «Тҽрбиҽһеҙ ҿйрҽк бҽпкҽһе»
ҽкиҽте.
Б. Байым. «Аҡ таҫмалы ҡыҙ» хикҽйҽһе.
Тыуған яҡ тҽбиғҽтенең матурлығын, тирҽ-яҡ
мҿхит кҥренештҽрен тасуирлаусы, шулай уҡ
кешелек мҿнҽсҽбҽттҽренең, ҡылыҡтарының
матурлығын һҥрҽтлҽҥсе хикҽйҽлҽр.
Кешенең тышҡы һҽм эске матурлығы.
Аҡылы, ҡылығы һҽм тышҡы матур тҿрҿ кешенең эске һҽм тышҡы матурлығы
индикаторҙары.
Тема һҽм текстың тҿп фекере.
Ҽҫҽрҙең авторы һҽм геройы.
Авторҙың геройға мҿнҽсҽбҽте.
31
Ҡысҡырып уҡыу.
Бҥлек һҽм ҽҫҽр атамаһының мҽғҽнҽһен аңлатыу.
Тексты тыңлау һҽм уның йҿкмҽткеһен аңлау.
Уҡыған теманы билдҽлҽҥ, ҽҫҽр геройҙарын һҥрҽтлҽҥ.
Текстың йҿкмҽткеһе буйынса һорауҙарға яуап биреҥ,
тҿп фекерҙе сағылдырыу, геройҙарҙың ҡылыҡтарын
баһаларға маташыу.
Геройҙар һҥрҽтлҽмҽһе.
Ҽҫҽрҙең йҿкмҽткеһе буйынса фекер алышыу.
Ҽҫҽрҙҽн ҿҙҿк, тҽҡдим менҽн ҥҙ фекереңде (яуап)
нигеҙлҽҥ.
Текста терҽк һҥҙҙҽрҙе айырып кҥрһҽтеҥ.
Тексты мҽғҽнҽҥи ҿлҿштҽргҽ бҥлеҥ.
Текстың бер ҿлҿшҿн уҡытыусы етҽкс. атайҙар. Дҿрҿҫ,
аңлы рҽҥештҽ уҡый белеҥ оҫталығын ҥҫтереҥ буйынса
эшмҽкҽрлегеңде баһалау.
Шиғырҙы яттан һҿйлҽҥ - ҥҙеңдең һайлауың буйынса
Уҡыу, аңлы рҽҥештҽ йҥгерек уҡыу.
Ҽҫҽр йҿкмҽткеһе менҽн ҡыҙыҡһыныу.
Китап уҡыуға ҡыҙыҡһыныуҙы ҥҫтереҥ.
Ҽҫҽр сюжетының тҽржемҽһе, геройҙарҙың ҡылыҡтары
һҥрҽтлҽнҽ. Ҽҫҽрҙҽге һҥрҽттҽрҙе ҡарау, анализлау,
сюжеттың тейешле текст фрагменты менҽн нисбҽте.
Рҽсем буйынса хикҽйҽлҽҥ ҿсҿн текстың терҽк һҥҙҙҽрен
айырып кҥрһҽтеҥ (уҡытыусы һорауҙары ярҙамында).
Ҽҫҽрҙең нимҽгҽ ҿйрҽткҽне тураһында ҥҙ фекереңде
белдереҥ, ҽҫҽр геройына ҡарата ҥҙ мҿнҽсҽбҽтеңде
белдереҥ, авторҙың геройға мҿнҽсҽбҽтен билдҽлҽҥ
(уҡытыусы ярҙамында)
Уҡыусының геройға мҿнҽсҽбҽте
2-се класс - 34 сҽғ.
Бүлек
Программа йҿкмҽткһе
Уҡыусылар эшмҽкҽрлеге
«Уҡы, уйлан,
уйлан!»
(2 сҽғ.)
Ф. Туғыҙбаева. «Мин - уҡыусы» шиғыры.
М. Ғҽли. «Уҡы, эшлҽ, аҡыллы йый».
З. Кҥскилдина«Ҡанатһыҙ турғай»
Ҽҫҽр.
Шиғри ҽҫҽрҙең исеме. Шиғри ҽҫҽрҙең (рифма,
ритм) ҥҙенсҽлектҽре.
Ҽкиҽт, уның сюжет һыҙаттары.
Ҽкиҽт уйы. Китап - белем, мҽғлҥмҽт алыу
сығанағы
Тексты тыңлау: уҡытыусы йҽки ҽҙерлекле уҡыусы уҡыған
шиғырҙы ишетергҽ ҡабул итеҥ.
Ҽҫҽрҙҽрҙең йҿкмҽткеһен аңлау, һорауҙарға яуап биреҥ.
Уҡыу: ҽҫҽрҙҽрҙҽн ҿҙҿктҿ ҡысҡырып уҡыу (таҫманы аңларға
мҿмкинлек биргҽн индивидуаль уҡыу темпына ярашлы уҡыу
тиҙлеге). Шиғырҙарҙан ҿҙҿктҽрҙе тасуири уҡыу (тҿркҿмдҽ эшлҽҥ).
Эстҽн уҡыу: ҽҫҽрҙҽрҙҽн ҿҙҿктҽр уҡыу, йҿкмҽтке буйынса
һорауҙарға яуап биреҥ.
Яттан уҡыу.
Тексҡа һҽм ҿҫтҽмҽ мҽғлҥмҽт сығанаҡтарына таянып бирелгҽн
таныш булмаған һҥҙҙҽрҙең һҽм һҥҙбҽйлҽнештҽрҙең мҽғҽнҽһен
аңлау. Һынлы сҽнғҽт ҽҫҽренең тҿп идеяларын билдҽлҽҥ,
сағыштырыу
«Халыҡ ижады
ынйылары»
(2 сҽғ.)
бишек йырҙары. Б. Исҡужин.
«Ҽшкҽк-бҽшкҽк» халыҡ уйыны.
«Аҡ тирҽк, кҥк тирҽк» халыҡ уйыны.
Бармаҡ уйындары.
Каса япраҡсалары.
Фольклорҙың бҽлҽкҽй жанрҙары: бишек йырҙары,
таҡмаҡтар, халыҡ уйындары.
Бҽлҽкҽй фольклор жанрындағы ҽҫҽрҙҽрҙең уйы.
Ҽҫҽрҙең сюжет йҿкмҽткеһе. Халыҡ ижадының
Фольклор тҿркҿмдҽре башҡарыуында бишек йырҙарын һҽм
таҡмаҡтары тыңлау.
Тыңланған йырҙарҙың (таҡмаҡтар, бишек йырҙары) тҿрҿн
билдҽлҽҥ
Тҿрлҿ мҽғлҥмҽт сығанаҡтары менҽн эшлҽҥ: һҥҙлектҽр, дидактик
материал, «Таҡмаҡ нимҽ ул? Ниндҽй таҡмаҡтарҙы белҽһегеҙ?».
Таҡмаҡтарҙың һҽм бишек йырҙарының художество
ҥҙенсҽлектҽрен асыҡлау.
Ҥҙ аллы уҡыу.
32
«Ҽкиҽт уҡырға
яратам!»
(5 сҽғ.)
тҽғҽйенлҽнеше һҽм уның тҽрбиҽҥи ҽһҽмиҽте
Уҡыу.
Тҿркҿмдҽрҙҽ эшлҽҥ: бирелгҽн рифмалар буйынса таҡмаҡтар ижад
итеҥ.
Таҡмаҡтарҙың нимҽгҽ ҿйрҽтеҥҙҽре тураһында фекерҙҽрен
ҽйттелҽр.
Башҡорт халҡының фольклор ҽҫҽрҙҽренең (тема, тҿп фекер,
геройҙар) тҿп мҽғҽнҽһен һҽм тҽғҽйенлҽнешен аңлау.
Хҽрҽкҽтле уйындарҙа һҽм бармаҡлы уйындарҙа ҡатнашыу.
Уйын ҡағиҙҽлҽрен ҥтҽҥ.
Хҽрҽкҽтле уйындар ваҡытындағы хҽлде баһалау һҽм тейешле
положение ҡабул итеҥ
Башҡорт халыҡ ҽкиҽте «Тҿлкҿ менҽн ҽтҽс».
Дағстандың «Батыр малай» ҽкиҽте (А.
Йҽғҽфҽрова тҽржемҽһе).
М. Пришвин. «Аҡ муйынсаҡ» хикҽйҽһе
(тҽржемҽсеһе билдҽһеҙ).
С. Михалков. «Һҿҙҿшҿм килҽ» хикҽйҽһе (Ш.
Бикҡол тҽржемҽһе).
«Тҿлкҿ менҽн кҽзҽ тҽкҽһе» рус халыҡ ҽкиҽте (А.
Йҽғҽфҽрова тҽржемҽһе).
Темаһы һҽм ҽкиҽт геройҙары.
Текстың мҽғҽнҽле ҿлҿштҽре.
Һҽр бҥлектең башы, тҿп ҿлҿшҿ, аҙағы,
ҥҙенсҽлектҽре.
Мҽғҽнҽҥи ҿлҿштҽрҙең микротемалары.
Ваҡиға урыны, ваҡыты, тирҽ-яҡ мҿхит
Ҽкиҽттҽрҙең йҿкмҽткеһе буйынса картиналар ҿҫтҿндҽ эш.
Һҥрҽттҽр буйынса ҽкиҽттең йҿкмҽткеһен һҽм геройҙарын
кҥҙаллау. Ҽкиҽттҽрҙе яҙҙырыуҙа тыңлау.
Ҽкиҽтте ишетеҥгҽ ҡабул итеҥ.
Ҥҙ аллы уҡыу.
Бында ҡысҡырып, ролдҽр буйынса уҡыу.
Һорауҙарҙы тыңлау һҽм бирелгҽн һорауҙың мҽғҽнҽһен аңлау,
бирелгҽн һорауҙарға яуаптарҙы дҿрҿҫ тултырыу.
Ҽҙҽбиҽттең иң ябай тҿшҿнсҽлҽренең мҽғҽнҽһен һҽм мҽғҽнҽһен
аңлау: хикҽйҽ, ҽкиҽт.
Ҽҫҽрҙең ыңғай һҽм кире геройҙарын таныу һҽм уларҙың
ҡылыҡтары характеристикаһы.
33
Тҿркҿмдҽрҙҽ эшлҽҥ: картиналар планын тҿҙҿҥ, нисбҽт
Геройҙарҙы ҽкиҽттҽргҽ.
Ҽкиҽтте сҽхнҽлҽштереҥҙҽ ҡатнашыу.
Ҽкиҽт, уның геройҙары тураһында ҥҙ фекереңде ҽйтеҥ
«Яратҡан
шиғырҙарым»
(5 сҽғ.)
Ф. Туғыҙбаева. «Ҽсҽйем ҡулдары» шиғыры.
А. Игебаев, «Ҿйрҽнгҽн ул ҽҙергҽ» һҽм «Тыуған
яҡ» шиғырҙарын урыҫ теленҽ тҽржемҽ иткҽн.
Д. Талхина. «Йҽй» шиғыры.
Ф. Туғыҙбаева. «Балыҡсы Айтуған бабай»
хикҽйҽһе.
«Бесҽйҙең ҿйҿ яна» рус халыҡ ҽкиҽте (А.
Йҽғҽфҽрова тҽржемҽһе).
«Һайыҫҡан бутҡа бишҽргҽн» емеше.
Шиғри ҽҫҽрҙең (рифма, ритм) ҥҙенсҽлектҽрен
ҡабатлау.
Геройҙың портретын, ҡылыҡтарын, авторҙың
геройға мҿнҽсҽбҽтен һҽм уҡыусының геройға
мҿнҽсҽбҽтен сағылдырған һҥҙҙҽр,
һҥҙбҽйлҽнештҽр
Проект эше
(1 сҽғ.)
«Башҡорт халыҡ ижады ынйылары»
Мҽҡҽлдҽрҙең мҽғҽнҽһе ҿҫтҿндҽ эш.
Ҽҫҽрҙҽрҙең темаһын мҽҡҽлдҽр аша кҥҙаллау.
Шиғырҙар тыңлау һҽм текстарҙы ҡабул итеҥ.
Шиғыр (ҽкиҽттҽр, хикҽйҽ) жанр ҥҙенсҽлектҽрен билдҽлҽҥ.
Уҡыу.
Эстҽн уҡыу.
Уҡытыу диалогында ҡатнашыу.
Тексты ҥҙ аллы уҡыу.
Ҽкиҽттең мҽғҽнҽ ҿлҿштҽрен билдҽлҽҥ (башланғыс, тҿп ҿлҿшҿ,
аҙағы).
Уҡытыусы етҽкс. милли-ҥҙенсҽлекле сағыштырыуҙарҙы,
кҽҥҙҽлҽндереҥҙҽрҙе айырып кҥрһҽтеҥ.
Сылбыр буйынса берҽр һҿйлҽм менҽн уҡыу.
Уҡыған тексты аңлау
Биҙҽлеше буйынса һорауҙарға яуаптар, геройҙарҙың ҡылыҡтарын
анализлау. Текстың тҿп фекерен асыҡлау.
Ҽсҽй алдында бурыс, хҽстҽрлек тойғоһон тҽрбиҽлҽҥ
Берлектҽге эшмҽкҽрлектең маҡсаттарын һҽм бурыстарын
билдҽлҽҥ. Һҿҙҿмтҽлҽр алыу ҿсҿн уҡыу бурыстарын хҽл итеҥ
буйынса эштҽрҙе планлаштырыу (уҡытыусы етҽкселегендҽ).
Тҽҡдим ителгҽн мҽғлҥмҽт сығанағында кҥрһҽтелгҽн алгоритмға
ярашлы эҙлҽҥ.
Бҽлҽкҽй тҿркҿмдҽрҙҽ эшлҽҥ, командала эшлҽҥ.
34
«Тҽбиғҽт - беҙҙең
матурлығыбыҙ һҽм
байлығыбыҙ»
(2 сҽғ.)
«Матур эш итеүсе
матур»
(6 сҽғ.)
Эштең ҥҙ ҿлҿшҿн яуаплы ҥтҽҥ.
Туған телдҽ диалог алып бара, ҽңгҽмҽсене тыңлай һҽм ишетҽ,
башҡаса фекерҙе аңлай белеҥ.
Ҥҙ уҡыу ғҽмҽлдҽрен контролдҽ тотоу һҽм ҥҙеңде контролдҽ тотоу
А. Йҽғҽфҽрова. «Сҽнскеле кҥлдҽк» ҽкиҽте.
Ҽкиҽттҽге тикшереҥ: «Япраҡтың сҽнскеле булыуы мҿмкинме?»,
Н. Игеҙйҽнова. «Тирҽк» хикҽйҽһе.
«Кемдҽ?».
Тҿп һҥҙҙҽр буйынса геройҙарҙы асыҡлау. Ҽҙҽби
Ҽкиҽт геройҙарын асыҡлау.
ҽкиҽттҽр.
Уҡытыусы уҡыуын тыңлау.
Ҽкиҽт тҿрҿн һҽм темаһын билдҽлҽҥ
Уҡыу диалогы: ни ҿсҿн ҽкиҽт (хикҽйҽ)?
Уҡыу эстҽн.
Был маҡсатҡа ҿлгҽшер ҿсҿн, һеҙ нимҽ эшлҽй алаһығыҙ?
Текстың тҿп фекерен асыҡлау.
Ҽкиҽттең мҽғҽнҽ ҿлҿштҽрен таныу.
Ижади эште парлап башҡарыу: дуҫ ҿсҿн ҽкиҽт буйынса һорауҙар
тҿҙҿҥ, яуаптар.
Тҽбиғҽткҽ һаҡсыл ҡараш тҽрбиҽлҽҥ
Ф. Иҫҽнғолов. «Флҥрҽнең ғҽйебе нимҽлҽ?».
Уҡытыусы уҡыуын тыңлау.
С. Яҡупов. «Кем маҡтансыҡ?»
Ҽҫҽрҙҽре (Ф.Иҫҽнғолов, А. Толстой, Ж.Кейекбаев) авторҙарына
А. Йҽғҽфҽрова. «Дуҫлыҡ менҽн шаярмайҙар»
ҡыҙыҡһыныу белдереҥ.
хикҽйҽһе.
Интернет селтҽрендҽ уҡытыусының һорауҙары буйынса ҽҫҽр
Ф. Иҫҽнғолов. «Һыҙҙар менҽн уйнарға яраймы?»
авторҙары хаҡында мҽғлҥмҽт эҙлҽҥ.
Улар беҙгҽ «ҡыҙҙар менҽн уйнарға мҿмкинме?»
Ҥҙ - ҥҙеңдҽн уҡыу, абзацтар буйынса тасуири уҡыу.
тигҽн һорауҙар ҿҫтҿндҽ фекер йҿрҿтҿргҽ тҽҡдим
Уҡылған ҽҙҽби ҽҫҽрҙҽргҽ анализ: теманы, тҿп фекерҙе, эшитте.
хҽрҽкҽттҽрҙең эҙмҽ-эҙлелеген, художестволы тасуирлау сараларын
А. Толстой. «Ҡандала».
билдҽлҽҥ.
Ф. Иҫҽнғолов. «Ғҽбиттең сере нимҽлҽ?».
Ҽҫҽрҙҽр буйынса тиҫтерҙҽре менҽн бҽхҽстҽрҙҽ ҡатнашыу, ҥҙ
Ж.Кейекбаев. «Оморҙаҡ бабай» хикҽйҽһе.
ҡарашын белдереҥ.
Текстың сюжетлы тҿҙҿлҿшҿ.
Ҽҫҽрҙҽрҙе планға ярашлы тҽржемҽ итеҥ.
Сюжеттың ҥҫеше (ғҽмҽлдҽрҙең башланыуы, тҿп
Ҽҫҽрҙҽрҙең ҡыҫҡаса хикҽйҽһе.
ҽһҽмиҽтле эштҽрҙе башҡарыу, ваҡиғаларҙың
Коллектив эш: авторлыҡ позицияһын аңлатыу.
тамамланыуы; ваҡиғаларҙың ваҡыты һҽм урыны). Парлы эш: геройҙарҙы сағыштырыу, уларҙың ҡылыҡтарын
Тҿп һҥҙҙҽр тҿп эстҽлеген сағылдыра.
анализлау. Уҡығандарҙы ҽхлаҡи яҡтан тҽрбиҽлҽҥ, геройҙарҙың
35
Тексты ҡайтанан һҿйлҽҥ планы.
Һҿйлҽшеҥ ҡыҫҡартылған.
Ролдҽр буйынса уҡыу ҿсҿн фрагмент.
Ролдҽр буйынса уҡыу ҿсҿн тасуирлау саралары
(темп, интонация).
Ҽҫҽрҙең тҽрбиҽҥи һҽм ҥҫтереҥсе ҽһҽмиҽте
«Тыуған йортом, ерем
- кҥңел яҡтыһы»
Ғ.Ғҽлиева. «Мин йҽшҽйем Уралда» шиғыры.
(4 сҽғ.)
Р. Янбулатова. «Баш ҡала шундай матур»
шиғырын.
З. Кҥскилдина. «Ҿй туйы» хикҽйҽһе.
А. Вҽхитова. «Алмағастар ултыртабыҙ» хикҽйҽһе.
В. Исхаҡов. «Ҥгҽй инҽ ҥлҽне», «Бҽпембҽ»
шиғырҙары.
Синявский П. «Йҽшел аптека» шиғыры
(тҽржемҽсеһе билдҽһеҙ).
Сюжеттың айырмалығы һҽм оҡшашлығы,
ҽҫҽрҙҽрҙең тематикаһы.
Ҽҫҽрҙең икенсе дҽрҽжҽлҽге персонаждары.
Геройҙың портреты.
Геройҙарҙың ҡарарҙары ҡабул ителде.
Авторҙың, уҡыусының һҽм уҡытыусының ҽҫҽр
геройына мҿнҽсҽбҽте.
Ҽҫҽрҙең тасуирлау теле: тасуирлама.
Милли ҥҙенсҽлекле һҥрҽтлҽҥҙҽр
«Байлыҡ, муллыҡ,
Н. Игеҙйҽнова. «Янғын» хикҽйҽһе.
именлек Р. Ниғмҽтуллин. «Рҽхмҽттҽр биргҽн рҽхҽт»
ныҡышмалы хеҙмҽт
шиғыры.
емеше»
Г. Яҡупова. «Ярғанат» хикҽйҽһе.
(4 сҽғ.)
Г. Ситдиҡова. «Сер» хикҽйҽһе.
Ҽҫҽрҙең мҽғҽнҽҥи ҿлҿштҽренең сҽбҽп-тикшереҥ
бҽйлҽнеше.
36
ҡылыҡтарын ҽхлаҡи нормалар менҽн сағыштырыу. Сҽлҽмҽт йҽшҽҥ
рҽҥешенең файҙаһын аңлау.
Геройҙарҙың ҡайғыһын уртаҡлашыу, уларҙың тойғандарын тойоу,
ҽҫҽр геройҙарына ярҙам итеҥ
Уҡытыусы башҡарыуында ҽҫҽрҙҽр тыңлау.
Ҽҫҽрҙҽрҙе ишетеҥгҽ ҡабул итеҥ.
Ҽҫҽрҙҽр темаһын билдҽлҽҥ.
Башҡортостан Республикаһының баш ҡалаһы тураһында
презентация, слайдтарҙы анализлау.
Эстҽн уҡыу.
Шиғырҙарҙы ҡысҡырып уҡыу.
Телдең тасуирлау сараһын билдҽлҽҥ: тасуирлау.
Ҽҫҽрҙең йҿкмҽткеһен анализлау.
Яуапты тест тҽҡдиме менҽн нигеҙлҽҥ. Тексҡа йҽки шҽхси
тҽжрибҽгҽ таянып, ҥҙ фекереңде белдереҥ.
Уҡытыусы тҽҡдим иткҽн художестволы-лингвистик минитикшеренеҥ планы буйынса уҙғарыу
Уҡытыусы башҡарыуында ҽҫҽрҙҽр тыңлау.
Мҽҡҽлдҽрҙең ҽҫҽр йҿкмҽткеһенҽ нисбҽте.
Ҥҙ аллы уҡыу.
Бер һҿйлҽмдҽн ҡысҡырып уҡыу. Ҽҫҽр геройҙарын автор һҥҙҙҽре
менҽн танып белеҥ, ыңғай һҽм кире геройҙарҙы асыҡлау.
Ҽҫҽр буйынса диалог ойоштороу ҿсҿн телмҽр шарттарын
Проект эше
(1 сҽғ.)
Һҽр мҽғҽнҽ ҿлҿшҿнҿң терҽк, тҿп һҥҙҙҽре һҽм
һҥрҽттҽре.
Һҽр мҽғҽнҽ ҿлҿшҿнҿң темаһы.
Текстың ҡыҫҡаса йҿкмҽтке планы.
Текстың ҡыҫҡаса йҿкмҽткеһе.
Яҙыусылар кешенең тормошонда (уңышында)
хеҙмҽттең ҽһҽмиҽте тураһында
«Башҡорт яҙыусылары тыуған яҡ тураһында»
тыуҙырыу, ҽңгҽмҽсене тыңлай һҽм диалог алып бара белеҥ
оҫталығын ҥҫтереҥ, ҥҙ фекереңде дҽлиллҽҥ.
Кешелҽр тормошонда хеҙмҽттең ҽһҽмиҽтен билдҽлҽҥ.
Коллектив эш: ҽҫҽрҙең планын тҿҙҿҥ. Эш һҿйҿҥсҽнлек тҽрбиҽлҽҥ
Берлектҽге эшмҽкҽрлектең маҡсаттарын һҽм бурыстарын
билдҽлҽҥ. Һҿҙҿмтҽлҽр алыу ҿсҿн уҡыу бурыстарын хҽл итеҥ
буйынса эштҽрҙе планлаштырыу (уҡытыусы етҽкселегендҽ).
Тҽҡдим ителгҽн мҽғлҥмҽт сығанағында кҥренеп торған алгоритмға
ярашлы булыу. Бҽлҽкҽй тҿркҿмдҽрҙҽ эшлҽҥ, командала эшлҽҥ.
Эштең ҥҙ ҿлҿшҿн яуаплы ҥтҽҥ.
Туған телдҽ диалог алып бара, ҽңгҽмҽсене тыңлай һҽм ишетҽ,
башҡаса фекерҙе аңлай белеҥ.
Ҥҙ уҡыу ғҽмҽлдҽрен контролдҽ тотоу һҽм ҥҙеңде контролдҽ тотоу
Резерв - 2 сҽғ.
3-сҿ класс - 34 сҽғҽт.
Бүлек
«Белем кҿнҿ»
(1 сҽғ.)
Программа йҿкмҽткеһе
С. Ҽлибаев. «Беҙ ҿсҿнсҿгҽ кҥстек» шиғыры.
М. Кҽрим. «Уҡытыусыға» шиғыры.
Шиғри ҽҫҽрҙең (ритм, рифма, рифм тҿрҙҽре)
ҥҙенсҽлектҽрен ҡабатлау. Шиғырҙар тематикаһы.
Тҿп фекер (ҡабатлау)
37
Уҡыусылар эшмҽкҽрлеге
Уҡытыусыны тыңлау һҽм ҡабул итеҥ.
Уҡылған ҽҫҽр темаһын, уның тҿп фекерен аңлау.
«Беҙҙең класс» темаһына диалог алып барыу.
Каникулдар тураһындағы ҡыҫҡа хикҽйҽлҽҥ монологик фекерҙҽр
формаһындағы тҽьҫораттарҙы яҡтыртыу.
Ҥҙ фекерен дҿрҿҫ һҽм нигеҙле белдереҥ. Туған телдҽ диалог алып
бара белеҥ.
Шиғырҙарҙа художестволы тасуирлау сараларын билдҽлҽҥ.
Уҡыу эстҽн.
Шиғырҙы тасуири уҡыу.
Уҡытыусы хеҙмҽтенҽ ихтирам тойғоһо тҽрбиҽлҽҥ.
«Кҿҙгҿ ҡояшы йҿҙҽ
зҽңгҽр кҥктҽ»
(5 сҽғ.)
«Башҡарған эштҽр
һҥҙҙҽргҽ ҡарағанда
кҥберҽк һҿйлҽй»
(4 сҽғ.)
М. Кҽрим. «Кҿҙ» шиғыры.
Р. Бикбаев. «Кҿҙ» шиғыры.
А. Игебаев. «Сентябрь» шиғыры.
Ж.Кейекбаев. «Һунарсы мажаралары» хикҽйҽһе.
Д. Талхина. «Дуҫтар кҿҙ ҡаршылай» хикҽйҽһе.
Кинйҽбулатова. «Кҿҙ еткҽс» шиғыры.
А. Игебаев. «Ишетҽм» шиғырын.
М. Ғҽлиев. «Коштарҙың йыйылышы» ҽкиҽте.
Ҽҫҽр сюжетының уйы.
Хикҽйҽлҽрҙең сюжет һыҙаттары.
Авторлыҡ позицияһы. Гҽзит уҡыусының
ҡарашы. Һҥрҽтлҽҥ саралары: сағыштырыу,
кҽҥҙҽлҽндереҥ. Цитата
Р. Ханнанов. «Тартай теленҽн таба», «Кешегҽ
соҡор ҡаҙһаң, ҥҙеңдең тҿшҿрһҿң» хикҽйҽлҽре.
Ҡ. Даян. «Ҿҙҿлгҽн сҽскҽлҽр» хикҽйҽһе.
Р. Солтангҽрҽев. «Кем алданды?».
Н. Игеҙйҽнова. «Аҡтырнаҡ» хикҽйҽһе.
Ҽҫҽрҙең идея-тематик йҿкмҽткеһе. Авторлыҡ
позицияһы (ҡабатлау).
Геройҙарҙың ҡылыҡтарын анализлау. кҥсереп
ултыртыу мотлаҡ. Балала ҡиммҽтле ориентирҙар
формалаштырыу
«Рус яҙыусыларының
ҽҫҽрҙҽре»
М. Пришвин. «Балалар һәм өйрәктәр»
хикәйәһе (тәржемәсеһе билдәһеҙ).
38
Текстарҙа бирелгҽн мҽғлҥмҽтте ҡабул итеҥгҽ һҽм аңлауға
ылыҡтырыу
Уҡыған ҽҫҽрҙең тҿп фекерен аңлау, ҽҫҽр темаһын билдҽлҽҥ.
Презентацияны ҡарау һҽм уның нигеҙендҽ диалог тҿҙҿҥ, диалогта
цитаталар ҡулланыу.
Телдҽге художестволы тасуирлау саралары тексында билдҽлҽҥ:
сағыштырыу, сағылдырыу.
Оҡшаш йҽки оҡшаш хҽлдҽрҙҽ процестарҙың, ваҡиғаларҙың
ҥҫешеҥ ихтималлығын һҽм уларҙың эҙемтҽлҽрен кҥҙаллау.
Тема буйынса ҿҫтҽмҽ мҽғлҥмҽт алыу ҿсҿн белешмҽ сығанаҡтарын,
һанлы белем биреҥ ресурстарын файҙаланыу.
Ҽҫҽрҙе тасуири уҡыу.
Ҽҫҽрҙҽн ҿҙҿктҽр уҡыу.
Тҽбиғҽткҽ һаҡсыл ҡараш тҽрбиҽлҽҥ.
Кеше тҽбиғҽттең бер ҿлҿшҿ булыуын аңлау
Ҽҫҽр яҙмаларын тыңлау.
Тҿп фекерҙе аңлау.
Ҽҫҽрҙҽрҙе ҥҙ аллы уҡыу.
Ҽҫҽрҙең идея-тематик йҿкмҽткеһен билдҽлҽҥ. Ҽҫҽрҙҽрҙе тасуири
уҡыу.
Художестволы текстар интерпретацияһы һҽм анализының ябай
алымдарына эйҽ булыу.
Геройҙарҙың ҡылығын ҽхлаҡи баһалау һҽм уны нигеҙлҽҥ. Геройға
ауыҙ-тел характеристикаһын биреҥ, геройҙарҙың ҡылыҡтарын
аныҡ баһалау.
Геройҙарҙың ҡайғы уртаҡлашыуы, хис-тойғолар белдереҥе.
Ҽңгҽмҽсегҽ ихтирамлы мҿнҽсҽбҽт кҥрһҽтергҽ. Йҽшҽҥ ҿсҿн
ҡиммҽтле ориентирҙар булдырыу. Ҽхлаҡи ҡиммҽттҽргҽ
ылыҡтырыу
Ҽҫҽрҙе ҥҙ аллы уҡыу.
Ваҡиғалар ҥҫешен кҥҙҽтеҥ, ҽҫҽрҙе мҽғҽнҽҥи ҿлҿштҽргҽ бҥлеҥ, план
(6 сҽғ.)
Н. Некрасов. «Мазай бабай менән
ҡуяндар» хикәйәһе (Ғ. Әмри тәржемәһе).
А. Пушкин. «Салтан батша хаҡында әкиәт»
(Ю. Гәрәй тәржемәһе).
В. Маяковский. «Кем булырға?»
(тәржемәсе билдәһеҙ).
«Балалар һәм өйрәктәр», «Мазай бабай менән
ҡуяндар» әҫәрҙәренең дөйөм тематикаһы.
Шиғыр-монолог. Геройҙың һөнәрҙәр тураһында
шиғыр фекерҙәре. Әҙәби әкиәт. Шиғырҙарҙағы
әкиәт. Шиғырҙарҙа әкиәттәр рифмаһының
үҙенсәлектәре
тҿҙҿҥ.
Текста художестволы-һҥрҽтлҽҥ сараларын билдҽлҽҥ һҽм уларҙы
телгҽ ҽйлҽндереҥ.
Ҽкиҽт геройҙарын билдҽлҽҥ.
Ҽкиҽттҽргҽ, геройҙарҙың ҡылған эштҽренҽ анализ яһағанда
сҽбҽпсе-тикшереҥ элемтҽһен урынлаштырыу.
Ҽҫҽрҙҽрҙе тасуири, йҥгерек уҡыу.
Ҽҫҽр йҿкмҽткеһен план буйынса тҽржемҽ итеҥ.
Текстар менҽн эшлҽгҽндҽ ебҽрелгҽн хаталарҙы табыу һҽм тҿҙҽтеҥ.
Уҡығандарҙы ҽхлаҡи яҡтан ориентирлау, геройҙарҙың ҡылыҡтары
менҽн ҽхлаҡи нормалар нисбҽте. Тҽбиғҽткҽ, бҿтҽ йҽнлектҽргҽ
һаҡсыл мҿнҽсҽбҽт тҽрбиҽлҽҥ. Уға зыян килтергҽн ғҽмҽлдҽрҙе
ҡабул итмҽҥ, ҡайғы уртаҡлашыу, хҿрмҽт һҽм игелек сағылдырыу.
Ҽҙҽби ҽкиҽттең ҥҙенсҽлектҽрен айырыу.
Шиғырҙарҙағы ҽкиҽт менҽн танышыу
Проект эше
(1 сҽғ.)
«Бҿтҽ һҿнҽрҙҽр ҙҽ мҿһим»
«Тҽңкҽ-тҽңкҽ ҡарҙар
яуа...»
(4 сҽғ.)
Н. Нҽжми. «Ҡыш».
Ш. Бабич. «Ҡышҡы юлда».
М. Садиҡова «Һунарға барғанда» хикҽйҽһе.
Уҡытыусы тҽҡдим иткҽн билдҽле бер алгоритм (план) буйынса
проект эштҽрен башҡарыу.
Бҽлҽкҽй тҿркҿмдҽрҙҽ, командала эшлҽҥ.
Мҽғлҥмҽт алыу сығанаҡтарын билдҽлҽҥ.
Ижади һҽм эҙлҽҥ-тикшеренеҥ характерындағы проблемаларҙы хҽл
итеҥ алымдарын табыу һҽм ҥҙлҽштереҥ.
Проект эшенең темаһына ярашлы текст, видео, тауыш мҽғлҥмҽтен
булдырыу һҽм анализлау.
Тирҽ - яҡтағыларға ихтирамлы мҿнҽсҽбҽт кҥрһҽтеҥ.
Хеҙмҽткҽ һҽм уның һҿҙҿмтҽһенҽ мотивацияны ҥҫтереҥ.
Класс алдында сығыш яһау.
Ҥҙ ҿлҿшҿңдҿ дҿйҿм һҿҙҿмтҽгҽ баһалау
Ҽҫҽрҙҽ ваҡиғалар ҥҫеше ихтималлығын кҥҙаллау. Уҡылған ҽҫҽр,
уй, уның тҿп фекере темаһын аңлау.
Ҽҙҽбиҽт теорияһының туған телдең һынлы һҽм тасуирлау
сараларын (сағыштырыу, тасуирлау, һынландырыу) һҽм элементар
39
Р. Хҽйри. «Йҽйҽҥле буран» шиғыры.
Ш. Бикҡол. «Урман ситендҽ» хикҽйҽһе.
Г. Шафиҡова. «Ни ҿсҿн ҡыш ҡырыҫ холоҡло?».
Һынлы-һҥрҽтлҽҥ тел сараларының ҡабатланыуы:
сағыштырыу, тасуирлау, һынландырыу. Пейзаж.
Авторҙың һҥҙҙҽренҽ таянып, геройҙарға анализ
яһау
«Ҿйҿм, илем, халҡым
- минең килҽсҽгем»
(6 сҽғ.)
Н. Нҽжми. «Родина» шиғыры.
Р. Хҽйри. «Бҽхҽс» хикҽйҽһе.
Ғ. Хҿсҽйенов. «Тыуған ил ҡайҙан башлана?».
«Ай, Уралым, Уралым!» ҡобайыры.
Ғ. Хҿсҽйенов. «Башҡортостан» хикҽйҽһе.
Ҡ. Даян. «Тыуған ерем минең» шиғыры.
Р. Ниғмҽти. «Ватан...».
Ҥ.Сирбаев. «Самат олатай ҡайындары», «Ололар
һҥҙе - аҡылдың ҥҙе» хикҽйҽлҽре.
Башҡорт халыҡ йыры «Урал».
Р. Бикбаев. «Ҿфҿ - баш ҡала» шиғыры.
Б. Рафиҡов. «Курай» хикҽйҽһе.
Башҡорт халыҡ ижады. Ҡобайыр. Башҡорт
халыҡ йыры.
40
тҿшҿнсҽлҽрен (пейзаж, ритм, рифма) билдҽлҽҥ.
Эстҽн уҡыу.
Ҽҫҽрҙе тасуири уҡыу.
Һайланма уҡыу.
Ҽҫҽрҙҽн ҿҙҿктҽр уҡыу.
Ҽҫҽрҙең ыңғай һҽм кире геройҙарын билдҽлҽҥ, геройҙарҙың
ҡылыҡтарын аныҡ баһалау, уларҙың портретына характеристика
биреҥ, авторҙың һҥҙҙҽрен файҙаланып геройҙарҙың
характеристикаһы.
Ҽҫҽр йҿкмҽткеһен тҽржемҽ итеҥ.
«Башҡортостанда ҡыш» темаһына диалог, хайуандарҙың,
ҡоштарҙың тҽбиғҽтен һҽм ҡышҡы тормошон, балаларҙың ҡышҡы
уйындарын, ҡышҡы байрамдарҙы тасуирлау.
Ҽңгҽмҽсенең яуабын баһалау.
Эстетик ҡиммҽттҽргҽ ылыҡтырыу.
Тҽбиғҽткҽ һаҡсыл ҡараш тҽрбиҽлҽҥ.
Интернет селтҽрендҽ башҡорт халҡының боронғо кҽсебе - һунар
тураһында мҽғлҥмҽт эҙлҽҥ
Класташ башҡарыуында ҽҫҽрҙе тыңлау.
Уҡылған ҽҫҽр темаһын, уның тҿп фекерен аңлау.
Тел средстволары тексында художестволы тасуирлау билдҽлҽмҽһе
(кҽҥҙҽлҽндереҥ, сағыштырыу).
Ҥҙ аллы уҡыу.
Билдҽлҽнгҽн маҡсатҡа ярашлы, һайлап уҡыу.
Тҿшҿнсҽлҽрҙе билдҽлҽҥ: башҡорт халыҡ ижады, ҡобайыр.
Текстарҙы классификациялау ҿсҿн билдҽлҽр билдҽлҽҥ,
һайлауыңды нигеҙлҽҥ.
Текстар менҽн эшлҽгҽндҽ хаталарҙы табыу һҽм тҿҙҽтеҥ.
Республикабыҙҙың тарихын, Башҡортостан Республикаһының
кҥренекле ҡурайсыларын белеҥ.
Башҡорт халыҡ йырҙарын тыңлау.
Ҥҙенең этник һҽм милли сығышын аңлау, кҥп миллҽтле Рҽсҽй
Башҡорт халыҡ йырҙарының тарихы, уларҙы
башҡарыусылар, билдҽле ҡурайсылар
«Донъя халыҡтары
ҽҙҽбиҽте»
(5 сҽғ.)
Проект эше
Э. Хемингуэй. «Ҡарт менҽн диңгеҙ» повесы
(ҿҙҿк). (Г. Ғиззҽтуллина тҽржемҽһе).
О. Уайльд. «Йондоҙ-малай» ҽкиҽте (Г. Ситдиҡова
тҽржемҽһе).
Гримм ҡҽрҙҽштҽр. «Бремен музыканттары»
ҽкиҽте (А. Йҽғҽфҽрова тҽржемҽһе).
«Сысҡан балаһы Пик-Пик» һинд ҽкиҽте (З.
Бураҡаева тҽржемҽһе).
Донъя халыҡтары ҽкиҽттҽренең ҥҙенсҽлектҽре
(башҡорт халыҡ ҽкиҽттҽре менҽн
сағыштырғанда).
« Сысҡан балаһы Пик-Пик» - бер кемдең
ярҙамһыҙ тормоштоң аҡылына ҿйрҽнгҽн ҡыйыу
һҽм аңлы тураһында яҡшы тарих.
«Бремен музыканттары» - данлы Бремен
ҡалаһына юлланырға ҡарар иткҽн һҽм урам
музыканттары булып киткҽн йорт хайуандары
тураһында ҽкиҽт.
«Йондоҙ малай» һҽр кемгҽ изгелек менҽн ҡарарға
ҿйрҽтҽ.
Повесть. Оло йҽштҽгелҽр һҽм диңгеҙ
тураһындағы повестың мҽғҽнҽһе
«Һҥрҽттҽрҙҽ хайуандар тураһында ҽкиҽт
41
йҽмғиҽте ҡиммҽттҽрен формалаштырыу.
Ҥҙ Тыуған илең ҿсҿн ғорурлыҡ тойғоһо, башҡа кешелҽргҽ физик
һҽм ҽхлаҡи зыян килтереҥгҽ йҥнҽлтелгҽн тҿрлҿ тҽртип
формаларын ҡабул итмҽҥ тҽрбиҽлҽҥ.
Ҿлкҽндҽргҽ ҡарата ихтирам тҽрбиҽлҽҥ.
Башҡорт халҡының тарихына, билдҽле шҽхестҽргҽ, башҡорт
халҡының тарихына ғорурлыҡ, хҿрмҽт, ҡыҙыҡһыныу тҽрбиҽлҽҥ.
Башҡорт балалар ҽҙҽбиҽтенең ҙур булмаған художестволы
ҽҫҽрҙҽре жанрҙары - хикҽйҽ, повесть.
Тҿрлҿ жанрҙағы ҽҫҽрҙҽрҙең сюжетын кҥҙҽтеҥ. Ҥҙ аллы уҡыу.
Ролдҽр уҡылыу.
Телде художестволы тасуирлау сараларын, ҽкиҽттҽрҙең жанр
ҥҙенсҽлектҽрен билдҽлҽҥ.
Ҽкиҽттҽр тҿрҿн билдҽлҽҥ.
Ҽкиҽттҽрҙең йҿкмҽткеһе буйынса һҥрҽттҽрҙе һайлау. Ҽкиҽттҽр
буйынса йҽнһҥрҽттҽр ҡарау һҽм анализлау.
Сҽнғҽттең тҿрлҿ тҿрҙҽренҽ, ҥҙеңдең һҽм башҡа халыҡтарҙың
йолаларына һҽм ижадына ихтирамлы мҿнҽсҽбҽтте һҽм художество
мҽҙҽниҽтенҽ ҡыҙыҡһыныуҙы ылыҡтырыу.
Кеше тормошонда хеҙмҽттең ҡиммҽтен аңлау, тҿрлҿ һҿнҽрҙҽргҽ
ҡыҙыҡһыныу.
Улар ҡыйыулыҡ, тҽҥҽккҽллек, ныҡышмалылыҡ, зирҽклек,
берҙҽмлек тҿшҿнсҽлҽрен тикшерҽ.
Башҡаларға ҡарата ихтирам, туғандарға һҿйҿҥ тойғоһо тҽрбиҽлҽҥ.
Маҡсатҡа ынтылышлылыҡ сифатын тҽрбиҽлҽҥ
Берлектҽге эшмҽкҽрлек маҡсаттарын һҽм бурыстарын ҡабул итеҥ,
(1 сҽғ.)
геройҙары»
уға ирешеҥ буйынса эш планын (ролде бҥлеҥ, процесты һҽм уртаҡ
эшмҽкҽрлек һҿҙҿмтҽһен тикшереҥ) коллектив билдҽлҽҥ.
Тҽҡдим ителгҽн мҽғлҥмҽт сығанағында кҥренеп торған алгоритмға
ярашлы булыу. Бҽлҽкҽй тҿркҿмдҽрҙҽ эшлҽҥ, командала эшлҽҥ.
Эштең ҥҙ ҿлҿшҿн яуаплы ҥтҽҥ.
Бҽлҽкҽй эшсе тҿркҿмдҽ ҡатнашыусыларға етҽкселек итергҽ,
йҿклҽмҽлҽрҙе ҥтҽргҽ, уларға буйһонорға ҽҙерлек кҥрһҽтеҥ.
Туған телдҽ диалог алып бара, ҽңгҽмҽсене тыңлай һҽм ишетҽ,
башҡаса фекерҙе аңлай белеҥ.
Текстарҙа бирелгҽн мҽғлҥмҽтте аңлауға ылыҡтырыу, эстетик
зауыҡ формалаштырыу.
Ҥҙ - ара хҿрмҽт тҽрбиҽлҽҥ
Резерв - 1 сҽғ.
4-се класс - 34 сҽғҽт.
Бүлек
Программа йҿкмҽтеһе
Уҡыусылар эшмҽкҽрлеге
«Мҽктҽбем минең
тыуған йортом»
(2 сҽғ.)
Ф. Рҽхимғолова. «Белем байрамы» шиғыры.
С. Ҽлибаев. «Ҡояшлы китап».
Ф. Ғҿбҽйҙуллина. «Мҽктҽбемҽ» шиғыры.
З. Биишева. «Ҡояш нимҽ ти?»
Шиғыр-монолог, мҿрҽжҽғҽт, шиғыр-диалог.
Ҽҫҽр тематикаһы, идея.
Шиғри ҽҫҽрҙең уйы.
Лирик герой.
Лирик геройҙың кҽйефе, кисерештҽре һҽм
уйҙары.
Уҡыу эшмҽкҽрлегенҽ мотивация. Шҽхси
мҽғҽнҽһе
Класташ башҡарыуында йҽки ҥҙ аллы уҡыуҙа ҽҫҽрҙе тыңлау.
Билдҽлҽнгҽн бурысҡа ярашлы, һайлап уҡыу ҽҫҽрҙең тематикаһын
һҽм идеяһын билдҽлҽргҽ тейеш.
Ҽҫҽрҙең интерпретацияһы.
Геройҙарҙың ҡылыҡтарын тикшереҥ һҽм баһалау.
Лирик геройҙың тҿп фекерен, кҽйефен һҽм кисерештҽрен
билдҽлҽҥ.
Шиғыр-монолог, шиғыр-мҿрҽжҽғҽт, шиғыр-диалог билдҽлҽрен,
шиғыр тҿҙҿҥ ҥҙенсҽлектҽрен билдҽлҽҥ.
Ҽҫҽрҙең тасуирлау сараларын (синоним, антоним, эпитет,
сағыштырыу, кҽҥҙҽлҽндереҥ, метафора) ҿйрҽнеҥ ҿҫтҿндҽ эш.
Шҽхесте ҥҫтереҥҙҽ китаптың роле һҽм тҽғлимҽттең шҽхси
42
мҽғҽнҽһен аңлау.
Уҡыу эшмҽкҽрлегенҽ мотивация.
Уҡытыусыға ихтирам, мҽктҽпкҽ рҽхмҽт тойғоһо тҽрбиҽлҽҥ
«Дуҫтарыңдың
ҡҽҙерен бел!»
(5 сҽғ.)
«Кешене хеҙмҽт
биҙҽй»
(4 сҽғ.)
М. Ғафури. «Ҡыр ҡаҙы» хикҽйҽһе.
Д. Бҥлҽков. «Яңы дуҫ».
Г. Юнысова. «Ҽсҽйем һҥҙҙҽре».
Р. Ғабдрахманов. «Ысын дуҫлыҡ».
Р. Байбулатовтың «Кҥгҽрсендҽр утрауы».
Ю. Ильясова. «Сҽтлҽҥек-ҡыҙ» ҽкиҽте.
Башҡорт яҙыусыһы М. Ғафури.
Уның ижад юлы (ҡыҫҡаса мҽғлҥмҽт).
Дуҫлыҡ хаҡында хикҽйҽлҽр.
Хикҽйҽлҽге ваҡиғаларҙың ваҡыты һҽм урыны.
Исеме, мҽғҽнҽҥи ҿлҿштҽре, ҽҫҽрҙең идеяһы
(ҡабатланыу).
Авторҙың, уҡыусының, уҡытыусының ҽҫҽр
геройына мҿнҽсҽбҽте.
Ваҡиғаларҙы, геройҙарҙың ҡылыҡтарын
тикшереҥ һҽм баһалау. Геройҙың портреты
тҿшҿрҿлгҽн.
Ҽҫҽрҙең тҽрбиҽҥи ҽһҽмиҽте
Р. Ғабдрахманов. «Имҽн шары» хикҽйҽһе.
Р. Ғабдрахмановтың «Капитан» ҽҫҽре.
М. Ҽхмҽтшиндың «Кҽрҽҙле бал» спектакле.
Р. Байбулатов. «Сҽскҽлҽр мажараһы» хикҽйҽһе.
Ҽҫҽр авторы.
Уның ҽҫҽренең ҥҙенсҽлектҽре.
Хикҽйҽ темаһы һҽм сюжеты, геройҙар
(шҽхестҽр), уларҙың ҡылыҡтары (ҡабатланыу).
Художестволы тасуирлау саралары: синонимдар,
43
Тексты сағыу итеп йҥгерек уҡыу.
Мҽғлҥмҽтте, геройҙарҙың ҡылыҡтарын, текста бирелгҽн
ваҡиғаларҙы эмоциональ ҡабул итеҥ һҽм аңлау.
Эҙлҽҥ буйынса һайланма уҡыу кҥнекмҽлҽренҽ эйҽ булыу. Уҡыған
кешенең ниҽтен билдҽлҽҥ.
кҥсереп ултыртыу мотлаҡ.
Уларҙың ҡылыҡтарын баһалау.
Текстың йҿкмҽткеһе буйынса һорауҙарҙы дҿрҿҫ билдҽлҽҥ һҽм
уларҙы ҽңгҽмҽсегҽ бирҽ белеҥ.
Уның яуабын тыңлау һҽм баһалау.
Ҽҫҽрҙең ролдҽре буйынса тасуирлы уҡыу, уларҙы сҽхнҽлҽштереҥ.
Башҡорт телендҽ диалог алып бара, ҽңгҽмҽсене тыңлай һҽм
ишетҽ, башҡаса фекерҙе аңлай, уның менҽн килешкҽн осраҡта,
ҽҫҽр йҿкмҽткеһенҽн факттар менҽн нигеҙлҽп, ҥҙ фекереңде тыныс
яҡлай белеҥ.
Ҽҫҽр геройҙарына, дуҫтарына, класташтарына ҡарата ҡайғы
уртаҡлашыу, изгелекле ярҙам кҥрһҽтеҥ. Башҡа кешелҽргҽ физик
һҽм ҽхлаҡи зыян килтереҥгҽ йҥнҽлтелгҽн тҿрлҿ тҽртип
формаларын ҡабул итмҽҥ
Йҥгерек һҽм сағыу уҡыу.
Уҡылған ҽҫҽр темаһын, уның тҿп фекерен аңлау.
Геройҙың ҡылыҡтарын (ҡылған ғҽмҽлдҽрен) кҥҙҽтеҥ, уның
ҡылыҡтарын башҡаларҙың эштҽре менҽн сағыштырыу.
Ҥҙеңдең тормош тҽжрибҽңҽ таянып һҽм ҿйрҽнелгҽн факттар
нигеҙендҽ һығымта (һығымта) яһарға мҿмкин.
Телдҽн нҽфис тасуирлау саралары тексында билдҽлҽҥ һҽм уларҙы
телмҽрҙҽ ҡулланыу.
Ҽҫҽрҙең логик-мҽғҽнҽҥи ҿлҿштҽрен, темаһын һҽм сюжетын,
антонимдар, эпитеттар, метафоралар; уларҙың
ҽһҽмиҽтен аңлау.
Кеше тормошонда хеҙмҽттең ҽһҽмиҽте
«Ышаныслы, кҿслҿ
һҽм уңышлы кеше
булып ҡалыуы
еңелме?»
(5 сҽғ.)
«Тыуған ерем
минең!»
(4 сҽғ.)
геройҙарҙы һҽм уларҙың ҡылыҡтарын билдҽлҽҥ.
План тҿҙҿҥ һҽм йҿкмҽткеһен ҥҙгҽртеҥ.
Һеҙҙҽ тирҽ-яҡтағы ысынбарлыҡтың матди һҽм рухи ҡиммҽттҽренҽ
һаҡсыл мҿнҽсҽбҽт тҽрбиҽлҽҥ.
Ҿлкҽндҽрҙең, шул иҫҽптҽн уҡытыусыларҙың уҡыу эшмҽкҽрлеге
һҽм хеҙмҽте һҿҙҿмтҽлҽрен аныҡ баһалау.
Хеҙмҽттең кешелектең бҿтҽ матди һҽм рухи байлыҡтарының
нигеҙе булыуын аңлау.
Уҡыған ҽҫҽрҙҽр нигеҙендҽ коммуникатив бурысты иҫҽпкҽ алып
(тҿрлҿ адресаттар ҿсҿн) телдҽн һҿйлҽҥ яҙмаһын ҡалдырыу
Н. Ғҽйетбаев. «Аҡбулат батыр» ҽкиҽте.
Уҡылған ҽҫҽр темаһын, уның тҿп фекерен аңлау.
М. Ҽхмҽтшин. «Бер урам малайҙары» хикҽйҽһе.
Ҽҙҽби мини-тикшеренеҥ процесында ҡатнашыу, бурыс ҡуйыу һҽм
И. Тимерханов. «Шишмҽ» шиғыры.
уны хҽл итеҥ.
С. Латипов. «Елҽк ерҙҽ бишҽ» хикҽйҽһе.
Ҽҙҽби тикшеренеҥ эшмҽкҽрлеге маҡсаттарын һҽм бурыстарын
Л. Яҡшыбаеваның «Аҡтырнаҡ».
ҡабул итеҥ һҽм һаҡлау, уны тормошҡа ашырыу сараларын эҙлҽҥ
Художество жанрҙары ҥҙенсҽлектҽре (хикҽйҽ,
һҽм яңы алымдарын ҡулланыу һҽлҽтенҽ эйҽ булыу.
ҽкиҽт).
Һайлап һҽм эҙлҽп уҡыу.
Тематика (идея), тҿп фекер, сюжет структураһы.
Һығымта яһау.
Телдең тасуирлау сараларының ҥҙенсҽлеге,
Телгҽ ҡарата тҽьҫирлелек сараларын ҡабул итеҥ һҽм уларҙы телдҽ
сюжеттар тҿҙҿҥ һ.б.
урынлы ҡулланыу.
Геройҙарҙың темалары, идеялары, ҡылыҡтары
Ҽхлаҡ кҥҙлегенҽн геройҙарҙың ҡылыҡтары, геройҙың ҡылыҡтары
оҡшаш.
тураһында ҥҙ фекерен дҽлиллҽҥ. Ваҡиғалар ҥҫешен кҥҙҽтеҥ һҽм
Авторҙар һҿйлҽҥҙҽрендҽ, халыҡ, автор
ҽҫҽрҙең мҽғҽнҽҥи ҿлҿштҽрен билдҽлҽҥ, уларҙың нигеҙен, планын
ҽкиҽттҽрендҽ изгелек һҽм яуызлыҡ темаһы.
тҿҙҿҥ һҽм текст йҿкмҽткеһен һҿйлҽҥ.
Геройҙарҙың ҡылыҡтары ҽхлаҡ кҥҙлегенҽн сығып Ҽҫҽрҙең ыңғай геройҙары миҫалында хҽҥефһеҙ сҽлҽмҽт йҽшҽҥ
башҡарыла. Яҙыусыларҙың кешенең шҽхси
рҽҥешенҽ ҡулайлама тҿҙҿҥ.
сифаттарын ҥҫтереҥ тураһында ҽҫҽрҙҽре
Ижади хеҙмҽткҽ, уның һҿҙҿмтҽһенҽ, халыҡ байлығының матди
һҽм рухи ҡиммҽттҽренҽ һаҡсыл мҿнҽсҽбҽткҽ дҽртлҽндереҥҙе
ҥҫтереҥ
А. Игебаев. «Ҡҽҙерле тыуған ерем!» шиғыры.
Ҽҫҽрҙе ҥҙ аллы уҡыу һҽм уның йҿкмҽткеһен аңлау.
«Урал» поэмаһы (ҿҙҿк).
Художество жанрҙары темаһын аңлау, идея тҽрҽнлеге.
Я. Хамматов. «Салауат» романынан ҿҙҿк.
Поэманың һҽм хикҽйҽнең художество ҥҙенсҽлектҽрен, текстың
44
«Тыуған илеңдең
тарихын бел!»
(4 сҽғ.)
«Рус һҽм сит ил
яҙыусыларының
ҽҫҽрҙҽре»
Ф. Иҫҽнғолов. «Баҫыуҙағы кҥл» хикҽйҽһе.
А. Игебаев. «Урал ҡояшы», «Тыуған ерем минең»
Тыуған яҡ тураһында шиғырлы ҽҫҽрҙҽр. Тҽбиғҽт
киңлектҽрен, тыуған яҡтың эшһҿйҽр, рухи яҡтан
кҿслҿ халыҡтарын данлау.
Поэманың (шиғриҽттең) художество жанрҙары,
хикҽйҽ. Уларҙың текст структураһы
ҥҙенсҽлектҽре.
Ҽҫҽрҙҽр идеяһының тҿрлҿлҿгҿ.
Художество жанрҙарының идея, уй-ниҽттҽре
тҽрҽнлеге
М. Кҽрим. «Беҙҙең ҿйҙҿң йҽме» (ҿҙҿк), «Билдҽһеҙ
һалдат» повестары.
Ф. Аҡбулатова. «Атай икмҽге» хикҽйҽһе.
Ф. Туғыҙбаева. «Икмҽк» шиғыры.
Художество жанрҙарының кҥп тҿрлҿлҿгҿ
(хикҽйҽ, шиғыр, повесть).
Проза һҽм шиғри телмҽр. Повесть йҿкмҽткеһенең
художество һҽм структура ҥҙенсҽлектҽре.
Повестың мҽғҽнҽле ҿлҿштҽре.
Ошо художество жанрындағы ваҡиғалар урыны
һҽм ваҡыты
А. Пушкин. «Балыҡсы һҽм балыҡ хаҡында
ҽкиҽт» (А. Йҽғҽфҽрова тҽржемҽһе).
45
структураһын, телдең художестволы тасуирлау сараларын
билдҽлҽҥ һҽм аңлау, уларҙы телдҽн һҿйлҽҥҙҽ урынлы ҡулланыу.
Һорауҙы дҿрҿҫ формалаштырыу һҽм ҽҫҽрҙе интерпретациялау
барышында уны ҽңгҽмҽсегҽ бирҽ белеҥ. Ҽңгҽмҽсенең яуабын
баһалау.
Ҽҫҽрҙҽн ҿҙҿктҽр уҡыу, һайлап уҡыу.
Тҽбиғҽткҽ, матди һҽм рухи ҡиммҽттҽргҽ һаҡсыл мҿнҽсҽбҽт
тҽрбиҽлҽҥ, тыуған тҿйҽктең эшһҿйҽр һҽм рухи яҡтан кҿслҿ
халҡына ихтирам тҽрбиҽлҽҥ
Уҡылған ҽҫҽр темаһын, уның тҿп фекерен аңлау.
Тыуған илең, тыуған тҿйҽгең тарихына ҡыҙыҡһыныу уятыу.
Тарихи мҽғлҥмҽт сығанағын һайлау эшмҽкҽрлектең темаһына һҽм
маҡсатына ярашлы: дҽреслек, һҥҙлек, белешмҽ, энциклопедия,
интернет селтҽре һҽм башҡалар.
Бирелгҽн алгоритмға ярашлы, кҽрҽкле сығанаҡта асыҡтан-асыҡ
бирелгҽн мҽғлҥмҽтте табырға.
Тҿрлҿ уҡыу тҿрҙҽрен ҡулланыу - танышыу, ҿйрҽнеҥ, һайлап алыу,
эҙлҽҥ юлы.
Мҿһим һҽм дҿрҿҫ булмаған мҽғлҥмҽтте ҥҙ аллы йҽки уҡытыусы
тҽҡдим иткҽн тикшереҥ ысулы нигеҙендҽ таныу (һҥҙлектҽр,
белешмҽлҽр ярҙамында). Башҡорт художестволы тасуирлау тел
сараларының ҥҙенсҽлекле ҥҙенсҽлектҽрен аңлатыу.
Тҿрлҿ социаль хҽлдҽрҙҽ ҿлкҽндҽр һҽм тиҫтерҙҽр менҽн
хеҙмҽттҽшлек итеҥ, конфликт тыуҙырмау, бҽхҽсле хҽлдҽрҙҽн
сығыу юлдарын табыу, тҿрлҿ фекерҙҽр булыу мҿмкинлеген таныу
оҫталығын ҥҫтереҥ.
Тыуған яғыңдың, тыуған ереңдең тарихын белеҥ, хҿрмҽт итеҥ.
Ҽҫҽрҙе ҥҙаллы уҡыу кҥнекмҽлҽрен тҽрбиҽлҽҥ. Һайланма уҡыу.
Ҽҫҽрҙе интерпретациялау оҫталығын ҥҫтереҥ.
Портреттың, геройҙар ҡылыҡтарының тулы характеристикаһы һҽм
(8 сҽғ.)
Проект эше
(1 сҽғ.)
А. Чехов. «Аҡмаңлай» хикҽйҽһе (тҽржемҽсеһе
билдҽһеҙ).
Бианки В. «Кҽкҥк балаһы» (тҽржемҽсеһе
билдҽһеҙ).
Михалковтың «Китап һҿйҿҥсе» (К. Даян
тҽржемҽһе).
Ш. Перро. «Ҡыҙыл ҡалпаҡ» ҽкиҽте - А.
Йҽғҽфҽрова тҽржемҽһе).
Гримм ҡҽрҙҽштҽр. «Аҡыллы кҿтҿҥсе» ҽкиҽте
(тҽржемҽсеһе билдҽһеҙ).
«Йҽшлек шишмҽһе» япон ҽкиҽте (тҽржемҽсеһе
билдҽһеҙ).
А. Ванаг. «Аҡҡош» хикҽйҽһе (тҽржемҽсеһе
билдҽһеҙ).
Рус классиктарының һҽм донъя ҽҙҽбиҽтенең
ҽҫҽрҙҽре.
Авторҙар ҽҫҽрҙҽренең сюжет ҥҙенсҽлектҽре.
Ҽҫҽрҙҽр идеяларының берҙҽмлеге - изгелек
яуызлыҡты еңҽ.
Сағыштырыуҙарҙың, кҽҥҙҽлҽндереҥҙең,
метафораларҙың милли ҥҙенсҽлеге, уларҙың
нҽфис һҥҙҙҽге ҽһҽмиҽте.
Ҽҫҽр геройы: уның портреты, телмҽре,
ҡылыҡтары, уй-фекерҙҽре.
Ҽҫҽрҙең композицион ҥҙенсҽлектҽре. Фекер
йҿрҿтҿҥ (монолог).
Геройҙар диалогы.
Һынлы сҽнғҽт һеҙе
Мостай Кҽримдең «Беҙҙең ҿйҙҿң йҽме» повесы
буйынса тҿшҿрҿлгҽн «Һеңлекҽш» фильмы
хаҡында
46
теге йҽки был ваҡиғаларға мҿнҽсҽбҽтеңде белдереҥ.
Авторҙың художестволы уйҙарын билдҽлҽҥ.
Ҽҫҽрҙҽрҙең композицион ҥҙенсҽлектҽрен анализлау. Ваҡытҡа,
ваҡиғалар, ситуациялар килеп сыҡҡан урынға һ.б. ярашлы тҿрлҿ
художество жанрҙарының сюжет линияһын кҥҙҽтеҥ.
Рус яҙыусылары һҽм донъя ҽҙҽбиҽте ҽҫҽрҙҽренҽ ҡыҙыҡһыныуҙы
ҥҫтереҥ.
Рҽсҽй граждандар берҙҽйлеген, художество мҽҙҽниҽтенҽ хҿрмҽтле
мҿнҽсҽбҽтте һҽм ҡыҙыҡһыныуҙы, тҿрлҿ сҽнғҽт тҿрҙҽренҽ, ҥҙ
халҡының йолаларына һҽм ижадына һиҙгерлекте булдырыу
Шҽхси йҽки тҿркҿмлҿ проект эше ҿҫтҿндҽ эшмҽкҽрлек
ойоштороу.
У этаптарын аҙымлап тормошҡа ашырыу планын тҿҙҿҥ.
Берлектҽге эшмҽкҽрлек маҡсаттарын һҽм бурыстарын ҡабул
итеҥ.
Маҡсатҡа ирешеҥ буйынса коллектив эш планын тҿҙҿҥ (ролдҽрҙе
бҥлергҽ, һҿйлҽшеп килешергҽ, процесты һҽм уртаҡ эш
һҿҙҿмтҽһен тикшерергҽ).
Парлап, бҽлҽкҽй тҿркҿмдҽрҙҽ, командаларҙа эшлҽҥ.
Бҽлҽкҽй эшсе тҿркҿмдҽ ҡатнашыусылар менҽн етҽкселек итергҽ
йҽки йҿклҽмҽлҽрҙе ҥтҽргҽ, буйһонорға ҽҙер булыу.
Эштең ҥҙ ҿлҿшҿн яуаплы ҥтҽҥ.
Клас алдында сығыш яһау
Резерв - 1 сҽғ.
47
Ҡушымта
Уҡытыу-методик һҽм мҽғлүмҽт-ресурс яҡтан тҽьмин итеү
Уҿытыу-методик ҡулланмалар
1.Аллабердина М. Р. Методические указания к учебнику «Ҽҙҽби
уҡыу» («Литературное чтение») 3 для классаобщеобразовательных
организаций с родным (башкирским) языком обучения. Учебник – Уфа:
Издательство ГУП РБ БИ «Китап» имени Зайнаб Биишевой, 2017. – 155 с.
2. Иксанова Р. М., Казыханова З. И.Методические указания к
учебнику
«Ҽҙҽби
уҡыу»
(«Литературное
чтение»)
для
1
класса
общеобразовательных организаций с родным (башкирским) языком
обучения. Учебник – Уфа: Издательство ГУП РБ БИ «Китап» имени Зайнаб
Биишевой, 2017. – 137 с.
3. Казыханова З. И. Методические указания к учебнику «Ҽҙҽби уҡыу»
(«Литературное чтение») для 2 класса общеобразовательных организаций с
родным (башкирским) языком обучения. Учебник – Уфа: Издательство
ГУП РБ БИ «Китап» имени Зайнаб Биишевой, 2017. – 186 с.
4.
Мавлиярова А. Т. Зайниева Р. А. Методические указания к
учебнику
«Ҽҙҽби
уҡыу»
(«Литературное
чтение»)
для3
класса
общеобразовательных организаций с родным (башкирским) языком
обучения.
Методические
указания
к
учебнику
«Ҽҙҽби
уҡыу»
(«Литературное чтение») для 3 класса общеобразовательных организаций с
родным (башкирским) языком обучения– Уфа: Издательство ГУП РБ БИ
«Китап» имени Зайнаб Биишевой, 2017. – 186 с.
Ҿйрҽтеү материалдары
1.
Башҡорт
халыҡ
ижады.
Беренсе
китап.
Йырҙар.
–
Ҿфҿ:
Башҡортостан китап нҽшриҽте, 2008. – 318 б.
2.
Башҡорт халыҡ ижады. 8-се том. Эпос: иртҽктҽр һҽм эпик
ҡобайырҙар. – Ҿфҿ: Китап, 2006. – 492 б.
48
3.
Башҡорт халыҡ ижады. 11-се том. Новеллистик ҽкиҽттҽр. – Ҿфҿ:
Китап, 2008. – 568 б.
4.
Ураҡсин З. Г. Фразеологический словарь башкирского языка. –
Обновлѐнный, 2-ой выпуск. – Уфа: Китап, 2006. – 344 с.
5.
Русско-башкирский словарь. В 2-х т. / под ред. З. Г. Ураксина. –
Уфа: Башкирская энциклопедия, 2005. – Т. I – 808 с.; Т. II – 680 с.
6.
Галяутдинов И. Г Башкирские народные детские игры. – Уфа:
Китап, 2002. – 248 с.
7.
Башкирское народное творчество: Фольклор обычаев. Т.1. /
Составитель. А. М. Сулейманов. – Уфа: Китап, 1995. – 560 с.
8.
Хҿсҽйенов Ғ. Б. Башҡорт ҽҙҽбиҽтенең поэтикаһы. Беренсе киҫҽк.
Теоретик поэтика / Ғ. Б. Хҿсҽйенов – Ҿфҿ: Ғилем, 2006. – 403 б.
9.
Хҿсҽйенов Ғ. Б. Ҽҙҽбиҽт ғилеме һҥҙлеге. – Ҿфҿ: Китап, 2006. –
248 б.
10. Хадыева Р. Н. Этнолингвистический словарь башкирского языка. –
Уфа, 2002. – 176 с.
11. Ҽхмҽтйҽнов К. Ҽ. Ҽҙҽбиҽт теорияһы. – Ҥҙгҽрешле 3-сҿ баҫма. –
Ҿфҿ: Китап, 2003. – 392 б.
Мҽғлүмҽт ресурстары
12. Башкирское
издательство
«Китап»
им.
З.
Биишевой
//
URL:http://www.kitap-ufa.ru/information/elektronnye-uchebnyeposobiya.php(дата обращения: 3.07.2022).
13. Башҡортса
википедия.
Ирекле
энциклопедия
//
URL:
https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%
D1%82 (дата обращения: 3.11.2021).
14. Башкорт теле // URL: http://tel.bashqort.com (дата обращения:
3.11.2021).
15. Отдел
башкирской
литературы
и
краеведения
//
http://www.bashnl.ru/en/o-biblioteke/struktura-biblioteki/otdel-bashkirskoyliteratury/ (дата обращения: 03.07.2022).
49
URL:
16. Сайт изучения башкирского языка// URL: http://tel.bashqort.com
(дата обращения: 03.07.2022).
17. Сайт
национальной
библиотеки
им.
Валиди//
URL:
http://www.bashnl.ru (дата обращения: 03.07.2022).
18. Электронные учебники// URL: http://in-yaz-book.ru/bashkir.shtml
(дата обращения: 03.07.2022).
50
